metropolis m

Jorge Mañes Rubio en Muzus
Jorge Mañes Rubio en Muzus

Nu community art een vies woord geworden is, proberen kunstenaars en ontwerpers onder de vleugels van social design de wereld te hulp te schieten. Veel projecten bleven tot nog toe in de ideefase hangen. Een groot, ambitieus programma moet hier verandering in brengen.

Volgens Lucas Verweij is alles design. Hij schreef vorige week op archined.nl over de ‘overspannen verwachtingen’ van design, nu het ook moet bijdragen aan verkeersveiligheid en zelfs de economie uit het slop trekken. ‘We bevinden ons in een design bubble, een zeepbel’. De vraag is wanneer deze zeepbel uiteen spat, stelt Verweij.

Vooralsnog is er de vraag waar social design begint en waar het eindigt

Momenteel worden alle ontwerpen die een maatschappelijke kwestie proberen ’te tackelen’, nog geschaard onder social design. Vaak zijn het complexe, taaie, en wicked problems zoals ze door Kees Dorst worden genoemd. Verweij stelt bij voorbaat dat social design onvermijdelijk een teleurstelling zal zijn. Maar is dat niet wat gemakkelijk, als je niet benoemt wat het nou eigenlijk is?

Vooralsnog is er de vraag waar social design begint en waar het eindigt. ‘Alles’ lijkt wat veel, maar zeker is dat dat ‘sociale’ nogal breed is.

Er zijn talloze geweldige ideeën, maar er is nog te weinig kennis of ze daadwerkelijk tot gedragsverandering leiden. Kan social design succesvol zijn? Dat is wat SOCIALDESIGNFORWICKEDPROBLEMS (SDFWP) probeert te onderzoeken. Eerder al berichtten we over de opstart van dit ambitieuze onderzoeksproject. Geen inflatie van het begrip bij hen, maar ook zij stoeien met de definitie en verlangen naar een beter toegemeten vocabulaire. Vorige week, tijdens een discussiebijeenkomst werd de tussenstand gepresenteerd.

Klaas Kuitenbrouwer, André Schaminée en Tabo Goudswaard zijn initiators van SDFWP en fungeren als redactie. Zij stelden teams van kunstenaars en ontwerpers samen en zochten ‘stakeholders’ met een probleem. De problemen: obesitas, financieel onderbewustzijn, en pestgedrag rondom het Columbusplein in Amsterdam-West. Volgens hen zijn juist kunstenaars in staat om op complexe vraagstukken te reageren. Dit onderzoeksproject (o.a. gesteund door het Nieuwe Instituut) wordt gekenmerkt door een transparante, kritische, artistieke maar ook wetenschappelijke benadering. Drie projecten werden opgezet, en kunnen door middel van een blog, presentaties en discussies door publiek gevolgd worden.

Juist kunstenaars en ontwerpers die gewend zijn autonoom te werken, kunnen complexe vraagstukken oplossen

Juist kunstenaars en ontwerpers die gewend zijn autonoom te werken, kunnen complexe vraagstukken oplossen volgens Kuitenbrouwer: ‘Ze zijn gewend dat er sprake is van vele betekenislagen tegelijkertijd, en dat verschillende perspectieven tot de werkelijkheid van het vraagstuk horen.’ Voor hem is ‘co-creatie’ een essentieel van social design. ‘Community art doet dat [het aanpakken van maatschappelijke problemen] soms op een te vrijblijvende, (re)creatieve manier, social design doet dat op basis van reframing van het vraagstuk op fundamenteel niveau – als het goed is.’ Want, een complex probleem kan nooit worden opgelost in de context waarin deze is ontstaan. Daarnaast zorgt reframing ook voor nieuwe relaties.

Op de bijeenkomst vorige week bleek dat het project tegen pestgedrag in Amsterdam-West het verst is gevorderd. Het ontwerpteam, bestaande uit de van oorsprong Spaanse kunstenaar Jorge Mañes Rubio en ontwerpers van Muzus, vertellen dat er van alles wordt georganiseerd rondom deze probleemwijk. Er zijn wel veertig organisaties actief, maar toch is het gedrag van de kinderen op straat er niet beter op geworden. Er zijn veel spanningen en botsingen tussen Marokkaanse en Surinaamse bewoners. Het ontwerpteam bedacht een nieuwe identiteit voor het plein, een ‘micronatie’. Door niet naar de verschillen te kijken, maar een verbindende factor in het leven te roepen, wordt het probleem gereframed.

Jorge Mañes Rubio en Muzus

De stadsdeelvoorzitter van Amsterdam-West was niet meteen enthousiast. ‘Gaan we nou niet weer een vooropgezet format aan de buurt presenteren?’ Maar het ontwerpteam zet door en beginnen een nieuwe natie. Een micronatie met een bedachte geschiedenis om de natie te legitimeren. Compleet met vlag, nationaal gerecht, paspoort en munteenheid en zelfs een ruimtevaartprogramma. Maar, het is een natie die openstaat voor iedereen. Alle opererende buurtprojecten krijgen een paspoortstempel en worden op die manier met elkaar verbonden. Een verbindend platform.

Dit project doet denken aan Antartica van kunstenaars Lucy en Jorge Orta, waarbij iedereen burger van Antartica kan worden. Het grote verschil: het resultaat (voornamelijk te zien in musea) is vooral symbolisch en esthetisch geslaagd. Terwijl de micronatie in Amsterdam-West in het ‘echt’ wordt uitgeprobeerd.

Het belangrijkste van deze Colombusplein-micronatie, en tegelijkertijd ook de grootste uitdaging, is dat bewoners zelf ‘ownership claimen’, zich er onderdeel van gaan voelen. Hoe kan ervoor gezorgd worden dat de buurt meer initiatief neemt? Een vertegenwoordiger van het stadsdeelkantoor reageert hierop: ‘De potentie van dit project is dat alle bestaande organisaties een ‘kapstok’ krijgen aangereikt waaraan ze hun project of activiteit kunnen ophangen.’

De intensieve samenwerking of de ‘co-creatie’ met de buurt stelt het auteurschap van de ontwerper of kunstenaar in vraag. Vaak wordt het idee van de kunstenaar lijnrecht tegenover de belangen van de stakeholders geplaatst. Voor Mañes Rubio is hiervan geen sprake: het project is succesvol, als zijn persoonlijke visie langzaamaan eigendom wordt van de betrokkenen. Kuitenbrouwer formuleert het anders: de kunstenaar is geen auteur van het eindresultaat maar “de kunstenaar is auteur van het proces”.

Hoewel het project niet meteen een duidelijk resultaat oplevert, en het maar de vraag is of zo’n nieuwe identiteit op den duur gaat werken, is het goed om te zien dat SDFWP zo reflexief is. Misschien spat de designbubbel een keer uiteen; voorlopig nog even niet. Komend weekend begint bijvoorbeeld de Design Triënnale Vlaanderen met als thema Design & Conflict, en binnenkort opent Utrecht Manifest, de 5e Biënnale voor Social Design. Vorige week werd het boek Design Transitions gepresenteerd. Zoals Verweij constateerde: de verwachtingen zijn inderdaad hooggespannen, maar eerst moet grondig en kritisch worden uitgezocht wat social design is. SDFWP geeft de goede richting aan.


Het proces en de resultaten van SDFWP worden gebundeld in een publicatie die over een aantal maanden zal verschijnen.

Rosa te Velde

volgt de Master Design Cultures, Vrije Universiteit, Amsterdam

Recente artikelen