metropolis m

Tom Nicholson, I Was Born in Indonesia 

Taai. Zo kan de tentoonstelling Power and other things, Indonesia & Art (1835 – now) in het Brusselse Bozar in een woord omschreven worden. De tentoonstelling, één van de hoogtepunten in het kader van het internationale kunstenfestival Europalia Indonesia, schetst een beeld van ruim 200 jaar turbulente Indonesische geschiedenis. Wie bereid is zich in de expositie in te werken, wordt daar dubbel en dik voor beloont.

Er zijn tentoonstellingen waar je doorheen kan flaneren. Pratend met je gezelschap, pik je her en der een werk op. Power and other things staat hier ver van af: in Bozar eist deze tentoonstelling waar eenentwintig Indonesische en westerse kunstenaars recente werken tonen, een niet geringe inspanning van de bezoeker. Een grote hap van de bijdrages gaat dan ook begeleid door – soms lange – teksten en documentatiemateriaal in vitrinekasten.

Toch vormt dit geen kritiek. De thema’s die in de tentoonstelling aangeraakt worden – de koloniale Nederlandse periode, de bezetting door Japan, onafhankelijkheidsstrijden, immigratiestromingen of het statuut van de vrouw – vereisen een serieuze, zelfs didactische aanpak. En die is terdege uitgewerkt.

Meer dan een tentoonstelling, wil het project een totaalpakket aanbieden. Er is de zeer geslaagde en interessante publicatie, en in Brussel vond reeds een onderbouwd symposium plaats met tal van internationale gasten (oktober 2017). Bovendien werd een flink aantal van de werken voor de tentoonstelling geconcipieerd in residenties in Indonesië en Europa.

De curatoren Riksa Afiaty & Charles Esche ontleenden de titel uit de onafhankelijkheidsverklaring van Indonesië die in 1945 ondertekend werd. Daarin eiste president Soekarno van de Nederlandse staat dat “de kwesties rond de overdracht van de macht enzovoort gewetensvol en zo snel mogelijk worden behandeld”. Volgens de samenstellers wil de tentoonstelling tonen “wat er de daaropvolgende 72 jaar is gebeurd met die enzovoort en hoe de koloniale macht de inhoud ervan volledig heeft vervormd”.[1]

Ana Torfs, Incantations (double double)

Vlekken

De tentoonstelling vangt aan in de zogeheten Antichambres van het kunstenpaleis en bezet meer dan de helft van de benedenverdieping. Simultaan aan Power and other things loopt Ancestors & Rituals. Die tentoonstelling belicht aan de hand van etnografische collecties afkomstig van de hele archipel de enorme diversiteit van eeuwenoude tradities en rituelen in de Indonesische samenleving.

Een van de eerste werken, en meteen een hoogtepunt, is Ana Torfs’ Incantations (double double). De Brusselse kunstenaar liet zich inspireren door het schimmen- of schaduwspel enerzijds en de techniek van de Rorschachtest anderzijds voor een nieuwe creatie die ze samen met lokale kunstenaars ontwikkelde. Torfs bestudeerde verschillende resultaten van Rorschachtesten (inktvlekken waar de testpersoon een connotatie of betekenis aan geeft) die door onder meer antropologen op het eiland Alor vorige eeuw opgetekend werden (met name in de periode 1931-1981). Daaruit filterde ze 120 liedteksten voor zes stemmen. In een video zien we evenveel zangeressen in close-up de Javaanse teksten vertolken. Die zijn, op een ander scherm, tevens in het Engels geprojecteerd. Zo lezen we “Indian headdresses” of “An arrow shot into the head or neck of something” – voorbeelden dus van resultaten van die Rorschach testen. Javaanse schaduwpoppen in de vorm van de Rorschach-vlekken flankeren Torfs’ video-installatie. In weer een andere video komen die in de handen van poppenspeler Nanang Hape tot leven. Met Incantations (double double) breit Torfs op haar eigen erg knappe manier een complex web tussen tussen koloniaal verleden, overlevering, geloof en bijgeloof, oost en west.

Jan Toorop, Keizer van Java 

Noch hier noch daar

Iets verderop verrast de tentoonstelling met historisch werk. Geboren in Java, blijft de Indonesische identiteit van Jan Toorop (1958-1928) tot vandaag weinig erkend (hij wordt veeleer beschouwd als Nederlandse symbolist). Ook de portretten van Emiria Soenassa (1894-1964) en de landschappen van Raden Saleh (1811-1880), waaronder de Merapiberg/ vulkaan in Yogyakarta, bieden een context voor kunst van voor de onafhankelijkheid in 1945. Zo was Soenassa een van de weinige vrouwelijke kunstenaars die bovendien in haar tijd voor de positie van de vrouw streed. Saleh genoot dan weer als eerste Indische schilder in Nederland een opleiding. Deze drie kunstenaars kenden destijds een schrijnende realiteit: gepest door een dubbele (non)identiteit en geklemd door de koloniale spanning. Ze leefden tussen noch hier noch daar.

Sommige bijdragen in Power and other things vormen eigenlijk kleine tentoonstellingen op zich. Lidwien van de Vens Fragments (of desire for revolution) gaat met een amalgaam van foto’s, teksten, een video-installatie en tal van historisch documentatiemateriaal in op communistische revoltes van 1926 en 1927. Ze schenkt bijzondere aandacht aan de Nederlandse tegenreactie: het installeren van interneringskampen in Nederlands Nieuw Guinea. Uit tal van documenten, teksten en getuigenissen komen we vreselijke dingen te weten. Niet alleen waren de levensomstandigheden in de kampen verschrikkelijk, malaria en tuberculose tierden er welig, eruit ontsnappen behoorde niet tot de mogelijkheden, te meer omdat er rond een met koppensnellers bevolkte jungle loerde. Naast de vele historische documenten ‘exposeert’ van de Ven auditieve getuigenissen. Bovendien toont ze het landschap van vandaag in een trage, haast trance verwekkende cadans. De schijnbaar ongerepte natuur van dit gebied contrasteert met de hardheid van het verleden van deze plaatsen.

Lidwien van de Ven, Fragments (of desire for revolution)

Waarheid of geloof

Ook in het voorstel van Lifepatch kunnen we uren toeven. Het uit kunstenaars, activisten, onderzoekers en wetenschappers bestaande collectief afkomstig uit Yogyakarta levert een kluwen van met elkaar verbonden werken: sculpturen, video’s, installaties, interactief werk en – vooral – materiaal uit archieven. Ter vergelijking: wat hier in een toch wel erg krappe kamer bij elkaar gestouwd staat, vult momenteel in het Antwerpse M HKA de halve benedenverdieping.[2]

Het belangrijkste uitgangspunt van beide installaties in Brussel en Antwerpen vormt het survival material van de Zwitsers-Nederlandse militair Hans Christoffel (1865 – 1962), vandaag in het Antwerpse MAS bewaard (Museum aan de Stroom). Specialiteiten van Christoffel? Het inheems verzet onderdrukken, alsook het uitmelken van de grondstoffen in zowel Sumatra, Java, Sulawesi en Kalimantan (Indonesisch Borneo). Zijn grootste rivaal heette Sisingamangaraja XII (1849-1907), een antikoloniale strijder en de laatste koning van de Batak in Sumatra. Die schoot Christoffel overigens eigenhandig neer.

Lifepatch

Het doorgeven van ‘geschiedenis’ kent verschillende tradities. Terwijl wij westerlingen ons meer op geschreven materiaal en documentatie beroepen, gebruikt met in het oosten traditiegetrouw eerder emotionele, holistische methodes zoals het vertellen van verhalen, de dans of het theater. In de tentoonstelling wikt Lifepatch deze twee gebruiken af. Video’s getuigen van het werk van curatoren en onderzoekers van het MAS (alsook van het Bronbeekmuseum in Arnhem). Maar evengoed van mensen uit Noord-Sumatra. Ze zijn gemixt met grofkorrelig archiefmateriaal en hand geschoten beelden van vandaag. Ook zien we spookachtige hologrammen, en reeksen van museale objecten van weleer naast kunstvoorwerpen van vandaag – wapens en, symbolisch, een dubbele dolk. Aan de muur hangen postkaartjes met wensen, neergeschreven door de lokale bevolking (ook de bezoeker kan een verzuchting poneren die naar hen gepost wordt).

Lifepatch opent met dit werk, Tano Toba Saga geheten, een razend interessante denkpiste. Wat is waarheid? Moet die gestaafd worden door objecten of is er geen fysiek bewijs nodig? Is waarheid dan gelijk aan geloof? Of ook: zijn de objecten uit het museum meer betrouwbaar dan de woorden van de mensen uit Noord-Sumatra?

Herboren

Power and other things, Indonesia & Art (1835 – now) bevat méér van dit soort caleidoscopische totaalinstallaties. Tom Nicholsons videoreeks en zaal-vullende sculptuur I Was Born in Indonesia bijvoorbeeld. Daarin verzamelt hij persoonlijke verhalen van vluchtelingen die, omwille van het ingrijpen van de Australische vreemdelingendienst, strandden in Indonesië. Zijn sculptuur, een veld van dioramafiguren, beeldt de achttien op monitors te volgen ontroerende, soms grappige en soms schokkende getuigenissen uit.

Geen enkele bijdrage aan deze tentoonstelling is rechtlijnig te consumeren, direct te begrijpen of eenduidig te interpreteren. Daarvoor weegt het uitgangspunt van het concept en – vooral – het gewicht van de recente geschiedenis van de archipel immers te zwaar door. Omwille van die gewichtigheid verwijten sommige criticasters het project als te ‘politiek correct’ van aard. Niets is echter minder waar. De deelnemende kunstenaars zetten hun beste beentje voor. Ofschoon taai, dus een serieuze inspanning vragend, is Power and other things de excursie meer dan waard. Maar neem er vooral de tijd voor.

[1] Uit het persdossier: een interview met curatoren Riksa Afiaty and Charles Esche.

[2] Lifepatch: Het verhaal van Tijger en Leeuw, tot 7 januari 2018, tevens in het kader van Europalia Indonesia).

Power and other things, Indonesia & Art (1835 – now). 10.10.2017 – 21.01.2018.

Alle foto’s, copyright Europalia.

Recente artikelen