metropolis m

Stills van Steve Bannons film Generation Zero (2010) in Steve Bannon: A Propaganda Retrospective, 2018van Jonas Staal, beeld Remco van Bladel en Jonas Staal, courtesy Het Nieuwe Instituut, Rotterdam, foto Lotte Stekelenburg

Jonas Staal haalde er de internationale pers mee: zijn onderzoek naar Steve Bannon als propagandakunstenaar, dat momenteel wordt gepresenteerd in Het Nieuwe Instituut. Corine van Emmerik liep met Staal door de tentoonstelling.

De opkomst van Donald Trump als alt-right internettrollen-opperleider met het bijhorende Trumpisme, lijken een zeer recentelijke en plotse ontwikkeling. Maar het tegendeel is waar. Jonas Staal laat in zijn tentoonstelling Steve Bannon: A Propaganda Retrospective in Het Nieuwe Instituut zien hoe Steve Bannon de weg voorbereidde voor het Trumpisme. Niet zijn bankieren bij Goldman Sachs, zijn hoofdredacteurschap voor Breitbart, of praktijken als spindoctor zijn de walsen voor deze weg, maar vooral Bannon als filmmaker. Staal presenteert een archeologie van Bannon als propagandakunstenaar en neemt Bannons filmcarrière als propaganda onder de loep, ontleedt de motieven en presenteert het als voortraject in een politieke campagne die culmineert in het presidentschap van Trump en het Trumpisme.

De tentoonstelling doorloopt het ideologische pad dat Bannon voor Trump heeft geëffend, waarlangs diens ultrarechtse nationalistische ideeën zijn uitgeprobeerd en bijgesteld. De overkoepelende vraag is steeds in hoeverre Bannons artistieke en culturele verbeelding in zijn culturele projecten als een script kan lezen voor het huidige presidentschap van Trump?

Installatiefoto Jonas Staal, Steve Bannon: A Propaganda Retrospective, 2018, Het Nieuwe Instituut, Rotterdam, foto Lotte Stekelenburg

De bezoeker wordt in een kronkelende baan langs verschillende, chronologisch geordende hoofdstukken in Bannons carrière geleid, waarin Staal Bannons werk contextualiseert binnen de politieke bewegingen waarin hij actief is en in de bredere context van wat propagandakunst is. Dit laatste aspect was vijf jaar lang het onderwerp van Staals proefschrift, dat nu is afgerond. Zijn PhD richt zich op de rol van verschillende vormen van propaganda en propagandakunst, zowel dictaturen, moderne democratieën als populaire bewegingen en stateloze revoluties. Door de verkiezingen van Trump kwam het begrip weer in beweging en kon Staal op zoek gaan naar cultuurvormen die het narratief van Trump hebben vormgegeven. Staal vertelt: ‘Bannon kwam al vrij snel als propagandist en propagandakunstenaar naar voren. De realiteit haalde het proefschrift in.’

Ik loop met Staal door de zalen op de bovenste etage van Het Nieuwe Instituut en we praten over de werken die te zien zijn. Het tentoonstellingsontwerp is industrieel, koud, nauw en heeft bijna iets weg van een gang in gevangenis, waarin elke bocht een angstig en onheilspellend gevoel opwekt. De tentoonstelling begint bij het begin van Bannons kunstenaarschap: From Hollywood to September 11, waarin hij de marine verlaat, bankier bij Goldman Sachs wordt, en uiteindelijk naar Hollywood verhuist om films te gaan produceren. De kapitalistische Goldman Sachs-attitude gecombineerd met het liberale Hollywood zorgt voor interessante projecten, zoals een script voor een rap musical (recentelijk pas opgevoerd als hoorspel– een tape daarvan is te zien) waar verschillende veronderstellingen over zwarte wijken naar voren komen.

Staal: ‘Eigenlijk is zo’n biosphere een perfecte metafoor voor propaganda, omdat het gaat om het creëren van een totaalomgeving waarin menselijk gedrag wordt veranderd.’

Een ander project van Bannon uit de beginjaren van zijn kunstactiviteiten is Biosphere 2, het enige gesloten ecosysteem op de wereld dat compleet flopte. Bannon werd als financieel expert binnengehaald om de boel uit het financiële slob te trekken en stelde voor om onderzoek te doen naar klimaatsverandering. Dit voorstel staat haaks op wat Bannon later aan Trump adviseert, namelijk het terugtrekken van de Verenigde Staten uit het Parijs Klimaatakkoord. Naast het feit dat hij Hillary Clinton ‘a fucking bull dyke’ noemde, begin je bijna wat sympathie voor de man krijgen. Staal: ‘Eigenlijk is zo’n biosphere een perfecte metafoor voor propaganda, omdat het gaat om het creëren van een totaalomgeving waarin menselijk gedrag wordt veranderd.’

Het feit dat Bannon zulke contrasterende projecten aanneemt, draagt sterk bij aan zijn mysterieuze en onvoorspelbare aura, waar Biosphere 2 een voorbeeld van is. De tentoonstelling ontleedt zorgvuldig het oeuvre van Bannon, maar roept ook veel vragen op. Bannon was ook betrokken Internet Gaming Entertainment in Hong Kong dat verdienmodellen rondom de game World of Warcraft ontwikkelde. Staal: ‘Hier zie je dat Bannon de inzichten die hij daar heeft opgedaan later uitbuit bij het leiden van de trollenlegers, waarmee hij Trumps verkiezingscampagne weer op stoom bracht. Zijn werk voor World of Warcraft is in die zin een sleutel voor zijn latere ontwikkeling.’ Daarnaast wordt een glimp opgevangen van Bannons bedreigende en leugenachtige karakter.

De eerste film die Bannon zelf heeft geregisseerd is In the Face of Evil. De documentaire gaat over de strijd van Reagan tegen de Sovjet Unie. ‘Bannon actualiseert de kwestie door haar te presenteren als een geschiedenis van een terugkerend kwaad dat Amerika bedreigt’, vertelt Staal. ‘Eerst is er het fascisme, later de strijd van Reagan tegen het communisme en vervolgens het nieuwe kwaad dat zich heeft gemanifesteerd in de aanslagen van 11 september. Bannon zoekt een nieuwe leider om die strijd aan te voeren, type Reagan, die in de documentaire als een ware held wordt geportretteerd.’

Bannon: ‘Fear is a good thing. Fear is going to lead you to take action’

Installatiefoto Jonas Staal, Steve Bannon: A Propaganda Retrospective, 2018, Het Nieuwe Instituut, Rotterdam, foto Lotte Stekelenburg

In de daaropvolgende ruimte zijn alle films van Bannon gesorteerd op kernthema’s die in de door hem geproduceerde films te vinden zijn, zoals stormen, roofdieren en geldbiljetten. Ze staan symbool voor de cyclische processen waar, volgens Bannon, niet aan te ontkomen valt. Staal heeft de scenes in snelle clips achter elkaar gemonteerd, bijvoorbeeld allerlei instortingen en stormen, en beelden van het zedelijk verval van celebrity-ziek Amerika. Ze suggereren allemaal de naderende apocalyps, als niet werkelijk dan toch in moreel opzicht. Tevens legt het de indoctrinatietechnieken bloot die Bannon in zijn films gebruikt, zoals snel afwisselende beelden van hippies en terroristen, die in zijn ogen nagenoeg dezelfde vijand belichamen. Het is dan ook dit aspect van de tentoonstelling wat het meest overeenkomt met de klassieke propagandatechniekenzoals we die op de middelbare school leren kennen.

Bannon baseert zijn apocalyptische visie op de wereld op het boek The Fourth Turning van William Strauss en Neil Howe, waar hij ook een hele documentaire aan heeft gewijd. Het is een Bijbelse verhandeling over vier terugkomende cycli met als laatste omwenteling de clash of civilizations, volgens Bannon de tijd waar we nu in leven. ‘Fear is a good thing. Fear is going to lead you to take action’, verkondigt hij in zijn documentaire over de financiële crisis (ook onderdeel van die vier cycli) en stipt de bangmakerij aan dat onder Bannon en Trump floreert en waar zij gretig gebruik van maken om hun eigen ideeën te propaganderen.

installatiefoto Jonas Staal, Steve Bannon: A Propaganda Retrospective, 2018, Het Nieuwe Instituut, Rotterdam, foto Lotte Stekelenburg

In de laatste zalen verlegt Staal zijn aandacht naar de politiek. Eerst is er een zaal waarin hij met een labyrint van Lcd-schermen slogans uit de Tea Party presenteert, die gericht waren tegen de Obama-regering op een manier waarin je veel van het huidige Trumpisme kunt herkennen, zoals de eis dat Obama zijn geboortecertificaat laat zien en aantoont dat hij in Amerika is geboren en niet in Kenia zoals velen beweerden. Staal: ‘De agressieve aversie van de Tea Party tegen wat het cultureel-marxisme wordt genoemd [het linkse perspectief op de wereld dat alle nationale instituten in de greep zou hebben,CvE] komt overeen met hoe Bannon spreekt over kwaad in al zijn verschillende gedaantes. Het zijn dezelfde krachten die volgens hem de totale overname van de staat beogen.’

Installatiefoto Jonas Staal, Steve Bannon: A Propaganda Retrospective, 2018, Het Nieuwe Instituut, Rotterdam, foto Lotte Stekelenburg

Installatiefoto Jonas Staal, Steve Bannon: A Propaganda Retrospective, 2018, Het Nieuwe Instituut, Rotterdam, foto Lotte Stekelenburg

Achter het labyrint van schermen volgt een opstelling van iPads, ‘want alt-right staat gelijk aan het tablet-activisme, meest herkenbaar in de figuur van Pepe the Frog: een in het begin onschuldige tekening maar die na adoptie van de alt-right beweging het model is geworden van de meest extreme vormen van wit nationalisme’. In dit verband wordt ook Bannons biopic over Sarah Palin vertoond, de ware zielsverwant van Bannon, die lange tijd hintte een gooi naar het presidentschap te doen. Bannon noemt haar ‘Trump before Trump’, het begin van het trumpisme. Palin is voor Bannon het ultieme vehikelom zijn ideologie te dragen: de Messias die de clash of civilizations verkondigt en de wereld zal redden.

Installatiefoto Jonas Staal, Steve Bannon: A Propaganda Retrospective, 2018, Het Nieuwe Instituut, Rotterdam, foto Lotte Stekelenburg

Na een zaal over activist en schrijver Saul Alinsky en diens boek Rules for Radicals, die door alt-right wordt geframed als de persoon die het cultuur-marxisme groot heeft gemaakt, bijvoorbeeld via de Occupy beweging volgt Performing Trumpism, een zaal gewijd aan de scripts van Bannon die invloed hebben uitgeoefend op het eerste jaar van Trump als president. Blikvanger is de exacte replica van een persconferentie van Trump waarin hij de administratie van zijn privébedrijf overdraagt aan zijn zonen met daartegenover de video van de persconferentie in kwestie. De stapels dossiers, die de suggestie opwerkten dat er een enorme administratie werd overgedragen, waren feitelijk leeg, gevuld met witte A4’tjes. Het was theater, nepnieuws. ‘Die persconferentie was in feite een filmset en laat het politieke denken vanuit een meme-achtige holheid zien. Het is gebaseerd op het theatrale en heeft invloed op de werkelijkheid maar is daarin niet geaard: een permanente film, een permanente staging als vorm van besturen.’ Het beeld van Bannon als regisseur van het absurdistisch toneelstuk Trump komt akelig duidelijk naar voren.

Jonas Staal, The Disappearance of Steve Bannon, 2018

Het laatste werk is van Staal zelf. Onder de titel Dissappearance of Bannon. heeft hij Bannon uit een persfoto geshopt, nadat Bannon na kritiek op Trumps zoons en dochter het Witte Huis moest verlaten, nadat eerst zijn rol in de campagne was gekleineerd. ‘Trump accepteert alleen zichzelf als auteur van het trumpisme.  “Dat is historisch veelvoorkomend voor propagandakunstenaars die in autoritaire regimes opereren: zij krijgen tijdelijke macht toegeschreven, maar de uiteindelijke auteur is de leider of staat.’ Bannon verdwijnt maar duikt elders weer op. Zo is hij in Europa meerdere malen opgedoken bij Marine Le Pen, Front National, en bij de Lega in Italië. ‘Bannon heeft het nu over het organiseren van een internationale alt-right beweging, daar zit duidelijk zijn volgende horizon.’

Bannon: ‘I'm a Leninist. Lenin wanted to destroy the state, and that's my goal, too. I want to bring everything crashing down and destroy all of today's establishment.’

Installatiefoto Jonas Staal, Steve Bannon: A Propaganda Retrospective, 2018, Het Nieuwe Instituut, Rotterdam, foto Lotte Stekelenburg

Bannon wordt gepresenteerd als een centrale figuur die op meerdere fronten bezig is alt-right groot te maken. ‘Hij weet verschillende domeinen te verbinden, is multidisciplinair, en een intellectuele kracht: hij absorbeert mogelijkheden en duikt in controverses op, bijvoorbeeld in het recente voorbeeld van Cambridge Analytica. Het maakt hem als propagandakunstenaar relevant en uiterst gevaarlijk en toont de wisselwerking tussen politieke en culturele ontwikkelingen.’

Eén van de lessen uit de tentoonstelling is dat de strategie van verandering eerst via cultuur gaat en dan naar de politiek. Ontregelaar Bannon verschijnt in Rotterdam als een groot publicitaire strateeg, die al jaren bezig is met een missie die Trump moet gaan vervolmaken. Hij doet dat met de middelen van de kunst en cultuur, die, hoe kan het ook anders, in Amerika gecentreerd zijn rond media en film. De archeologie van Bannon als scriptschrijver voor Trump laat zien dat niet alleen Bannon’s films, maar zijn hele oeuvre aan projecten en activiteiten het totaalkunstwerk is; een kunstwerk dat nog lang niet af is.

Bij het verlaten van Het Nieuwe Instituut, bleef ik achter met het gevoel dat als George W Bush, tegenwoordig verwoed schilder, de grootse Amerikaanse kunstenaar van onze tijd is, Bannon een goede tweede is.  

Steve Bannon: A Propaganda Retrospective, Het Nieuwe Instituut, Rotterdam, 20.04 t/m 23.09.2018; op 2 juni is er een internationale conferentie over propaganda en kunst, georganiseerd door Jonas Staal

Corine van Emmerik

is kunsthistoricus

Recente artikelen