metropolis m

Toon Fibbe, installatie ‘Too Big to Fail Too Small to Notice’ in de tentoonstelling ‘Open Skies’ in WIELS, Brussel. Gecureerd door Zoe Gray, Devrim Bayar en Caroline Dumalin. Foto de kunstenaar.

In het kielzog van de coronapandemie noteren beurzen indrukwekkende recorddalingen én –stijgingen. Kunstenaar Toon Fibbe maakt met zijn werk zulke abstracte economische fenomenen tastbaar. Bas Blaasse spreekt hem over zijn installatie The Great Mirror of Folly die nu in de Nieuwe Vide te zien zou zijn. ‘Naast een gehurkte man met aandelendiarree, worden operationeel waardepapieren uit de anus van zijn kermende metgezel verwijdert.’

Terwijl een handelaar papieren aandelen over een joelende menigte heen spuwt, wordt hij via een blaasbalg in zijn rectum opgeblazen door de duivel. Fibbes The Great Mirror of Folly in de groepstentoonstelling TMI: Searching for Truth in the Post-Truth Era, die nu in de Nieuwe Vide te zien zou zijn, bestaat uit een levensgroot decor: platte afbeeldingen staan vóór en naast elkaar door de ruimte. Naast een gehurkte man met aandelendiarree, worden operationeel waardepapieren uit de anus van zijn kermende metgezel verwijdert. De vloer ligt bezaaid met bruingele geprinte aandelen die zijn behandeld met een stroperige laag latex. Te midden van dit platte tableau ligt één driedimensionaal figuur: half mens, half papier, beweegt het sporadisch de kaken op en neer om nog meer papier over de vloer heen te kotsen. Hoewel het de meeste bezoekers zal ontgaan, zijn de kaakbewegingen geprogrammeerd op de huidige fluctuaties van de financiële markt. Toon Fibbe en ik spreken elkaar noodgedwongen via Skype. De tentoonstelling in de Nieuwe Vide is voorlopig uitgesteld, de opbouw gestaakt. Maar Fibbe kan er alvast over vertellen.

De titel van zijn nieuwe werk verwijst naar een boek waaruit hij de afbeeldingen isoleerde. Wanneer Fibbe in 2016 voor drie maanden resident is bij Deltaworkers in New Orleans, ontdekt hij een aantal schunnige spotprenten uit een Nederlands boek uit 1720, getiteld: Het Groote Tafereel der Dwaasheid. De prenten steken de draak met een van de eerste wereldwijde financiële aandelencrises. Fibbe legt uit dat hij specifiek geïnteresseerd is in de wijze waarop een klein deel van deze illustraties het lichaam van de handelaar presenteert als de plaats waar economische activiteit doorheen stroomt. In combinatie met de platvloerse satire van de afgebeelde scènes is de bijna banale analogie tussen lichamelijke en economische processen volgens hem een treffende, efficiënte metafoor om de buitengewoon ingewikkelde structuren van ons huidige economische systeem concreter en tastbaarder te maken. De obsceniteit van de lijfelijke motieven sluiten naadloos aan op Fibbe’s praktijk, dat onder andere bestaat uit installaties, performances, sculpturen en video’s. Om beter grip te krijgen op de financiële en economische wereld, geeft Fibbe door middel van personages en karakters een centrale rol aan het lichaam.

[blockquote]Om beter grip te krijgen op de financiële en economische wereld, geeft Fibbe door middel van personages en karakters een centrale rol aan het lichaam

Toon Fibbe 'Long Legs of the Stockmarket'

Ondertussen noteren de beurzen in het kielzog van de coronapandemie indrukwekkende recorddalingen én -stijgingen. Fibbe laat zich niet te veel afleiden door corona-nieuwsfeeds, maar blijft zijn aandacht richten op de gebeurtenissen in de financiële wereld. Er gebeurt immers een hoop achter de schermen. Fibbe vertelt dat de bankenlobby op dit moment bijvoorbeeld aanklopt bij de Europese Unie in de hoop reguleringen te versoepelen die juist na de crisis van 2008 zijn aangescherpt opdat banken veerkrachtig blijven ten tijde van economische crises. Maar wie kan het schelen? De immateriële wereld van marktwerking en conjunctuurbewegingen is niet alleen redelijk onbegrijpelijk voor niet-ingewijden, ze lijkt soms weinig met ons alledaagse bestaan van doen te hebben. Schromelijk geef ik toe tot de groep mensen te horen die om die reden, wellicht onbewust, bedanken zich grote moeite te getroosten zich hierin te verdiepen. 

Toch is het zinvol om economische fenomenen te willen begrijpen, benadrukt Fibbe, juist vanwege hun hoge mate van abstractie. We zijn immers op de meest intieme wijze verbonden met de economie. Hoewel kapitaalstromen en derivaten veelal onzichtbare gegevens zijn, bepalen ze niet alleen onze energie- en huizenprijzen, maar net zo goed de prijs van het voedsel dat we eten. In dat opzicht is onze spijsvertering een afspiegeling van ons globale economische systeem, verduidelijkt Fibbe. De verontrustende discrepantie tussen de ongrijpbaarheid van speculatie en fluctuerende aandeelkoersen, en de verrijkende invloed op onze privésfeer, is reden voor Fibbe om naar alternatieve beelden te zoeken om ons beter te kunnen relateren aan deze anders onzichtbare, hypergecompliceerde maar allesbepalende wereld. 

Om dezelfde reden is het beeld van de beurshandelaar als geleider van kapitaalstromen volgens Fibbe zo werkbaar: weinig dingen zijn ons vertrouwder dan ons lichaam. Dezelfde analogie stond al centraal in een serie werken die Fibbe heeft samengebracht onder de titel Too Big to Fail, Too Small to Notice. Fibbe beschrijft hoe hij via een klein artikel uit 1997 in de Wall Street Journal een merkwaardige beursmode op het spoor kwam. Voordat de beurzen gedigitaliseerd werden, was zichtbaarheid op de beursvloer cruciaal. Naast felgekleurde jasjes met excentrieke patronen deden in de jaren negentig platformhakken hun intrede op de aandelenmarkt van Chicago. De hoge schoenen moesten de zichtbaarheid van de beurshandelaren ten goede te komen door hen langer te maken, zodat ze sneller konden handelen. Uit ongeloof moet ik lachen als Fibbe vertelt dat na verloop van tijd de hakken zo hoog werden, dat er ongelukken ontstonden, beurshandelaren omvielen – wat betreft Fibbe een sprekende metafoor voor het wezen van een markt. Terwijl de omvallende handelaren de abstracte effecten van kapitaalstromen belichaamden, zichtbaar maakten, voelde de Chicago Board of Trade zich uiteindelijk verplicht om een maximale hakhoogte te verordenen, om dezelfde lichamen in bescherming te nemen. 

Toon Fibbe 'Trading Shoes'

Een cultuur van bonte versiering contrasteert met het beeld van de pochende macho handelaar, maar toont wel opmerkelijke parallellen met de kunstwereld, waar opvallen geen onbelangrijke factor is. De overeenkomstige tendens van zelfmarketing in de kunst- en financiële wereld interesseert Fibbe, aangezien hij als kunstenaar zelf nadrukkelijk onderdeel uitmaakt van een zichtbaarheidscultuur, en zich daardoor makkelijk kan relateren aan de uitgedoste beurshandelaren. Afgelopen september opende in WIELS Open Skies, waarvoor Fibbe zijn onderzoek naar de beurscultuur in Chicago, en de relatie tussen zichtbaarheid, communicatie en kapitaal, ombouwde tot een ruimtevullende installatie. In een metershoge verticale videoprojectie beeldde Fibbe in beurskostuum en platformhakken beursgebaren uit, tegen een achtergrond van een digitaal landschap, waar de route van zogenaamd flitskapitaal tussen Frankfurt en Londen wordt afgelegd. De onzichtbaarheid van kapitaalhandel steekt sterk af tegen het prominente, licht getilte scherm dat herinnert aan de dominantie van het smartphonescherm. Op een lange spiegelende strook, dat iets wegheeft van een catwalk in een spiegelpaleis waarin niets onopgemerkt blijft, ligt een geautomatiseerd pratend poppenhoofd, dat weer doet denken aan de animatronics van Nathaniel Mellors, en de geprogrammeerde kaakbewegingen in Fibbe’s The Great Mirror of Folly. Zulke aantrekkelijke visuele onderdelen verweven onzichtbare economische processen met popcultuur en kunst, waarin alles gearrangeerd is volgens een soort primaat van hypervisibiliteit. 

Aantrekkelijke visuele onderdelen verweven onzichtbare economische processen met popcultuur en kunst, waarin alles gearrangeerd is volgens een soort primaat van hypervisibiliteit 

Toon Fibbe 'Too Big Too Fail, Too Small to Notice - Sculptures'

Opvallend vind ik de afwezigheid van Fibbes eigen lichaam in zijn recente werken, gezien de centrale rol van het lichaam als drager van financiële tastbaarheid. Fibbe vertelt dat de logica om afbeeldingen en andere voorwerpen als materiaal in te zetten voor ruimtelijke, sculpturale werken, steeds meer de overhand krijgt in zijn manier van werken. Zodoende ontstaat in het werk vanzelf een lichamelijke component. Bovendien opereert de financiële wereld steeds minder via het lichaam van de handelaar. Fibbe beschrijft evenwel hoe, nu algoritmes beurshandelaren hebben vervangen, de digitale effectenhandel opvallend blijft functioneren volgens eenzelfde logica van snelheid en hoogte: omdat een connectie via kabels te langzaam is om de belangrijkste financiële centra van Europa te verbinden, zijn zendmasten gebouwd die, hoe hoger, hoe sneller, signalen tussen beurzen kunnen uitwisselen. Fibbe ziet hoe de beurshandelaren als het ware reïncarneren in de architectuur die flitshandel moet faciliteren, en verwerkte dit idee in een aantal sculpturen voor Open Skies. Betonnen constructies met handen die beursgebaren maken zien eruit als lichamen, en zijn zowel zendmast als beurshandelaar: allebei dingen ze om het hoogst om signalen te versturen en kapitaal te geleiden. 

Waar de lichamen van beurshandelaren voorheen instonden voor de zichtbaarheid van kapitaalstromen, hebben we nu zendmasten die ons kunnen herinneren aan de miljarden euro’s die in fracties van secondes ongezien over onze hoofden flitsen. De snelheid waarmee kapitaal rondgaat overstijgt letterlijk de grenzen van onze waarnemingsregisters. De vraag hoe zo’n abstract systeem weer binnen het bereik van een menselijk lichaam kan komen, was voor Fibbe dan ook de motivatie om de afbeeldingen uit Het Groote Tafereel der Dwaasheid te hercontextualiseren voor zijn werk in de Nieuwe Vide. Allesbehalve rationele analyses, kunnen de taferelen wellicht worden gelezen als een uitnodiging om de virtuele dimensie van aandelen en obligaties te vertalen naar de concrete consequenties voor ons alledaagse leven, onze eigen lichamen. Zoals we het abjecte van kots en ontlasting liever verbergen, kunnen we via dezelfde weg in Fibbes werk misschien opnieuw in aanraking komen met de geldelijke wereld anno nu. 

Toon Fibbe 'Too Big to Fail Too Small to Notice', performance tijdens tentoonstelling 'Catalogue' in MAMA Rotterdam 

Ondanks de verwantschappen tussen het lichaam van de kunst en dat van de economie, wordt de materie voorlopig nog niet uit de kunst gehaald, en wordt TMI niet omgetoverd tot een virtueel spektakel. De tentoonstelling gaat gewoon door, in juni. Rest ons niets anders dan de beloften ervan tot dan af te wachten. 

VOLG METROPOLIS M OP INSTAGRAM: METROPOLISM_MAG

De tentoonstelling TMI: searching for truth in the post-truth era in de Nieuwe Vide is nu niet te zien vanwege COVID-19, maar later dit jaar openen op een nader te bepalen tijdstip. In voorbeiding is een online magazine met bijdragen van alle deelnemers.

Bas Blaasse

is schrijver, filmmaker en redacteur bij HART magazine

Recente artikelen