metropolis m

Berechting met water – vermeende heks wordt gestraft in water, gravure, uit Ludicium aquae, 1613

Door de daders van misbruik wordt #MeToo soms ten onrechte voorgesteld als ‘een heksenjacht’. De mannen proberen er de vrouwen die hen beschuldigen mee in diskrediet te brengen, als was het een hetze. Silvia Federici deed uitgebreid onderzoek naar de geschiedenis van de heksenjacht en laat zien dat het juist vooral mannen zijn die zich er schuldig aan maakten en maken. En ze laat zien hoe zwaar de gevolgen zijn voor voornamelijk vrouwen.

‘Een heksenjacht’; zo noemde Julian Andeweg het onderzoek van de NRC dat een aantal weken geleden gepubliceerd werd en waarin hij wordt beschuldigd van jarenlange verkrachting, aanranding, geweld en stalking van meerdere vrouwen.[1] Zijn reactie verbaasde niet: de #MeToo-beweging, die zich in Nederland tot eind oktober vooral had beperkt tot de theater- en filmwereld, maar zich nu ook in de kunstwereld manifesteert, wordt al langer neergezet als een ‘heksenjacht’.

Het is inmiddels een bekende manier om beschuldigingen aan het adres van de vermeende dader – vaak een man – af te doen als niet geloofwaardig en als een irrationele, overdreven aanval van de vermeende slachtoffers – vaak vrouwen. ‘Wij doen niet aan mee aan dit gevaarlijke geroddel’ luidt het dan wat triomfantelijk uit een mannelijke hoek, in een poging de aantijging onschadelijk te maken en de eigen positie zeker te stellen.

Maar er is iets geks aan de hand in deze dynamiek. Waar het doelwit van de ‘heksenjacht’ historisch gezien altijd de vrouw is geweest[2], zijn de rollen hier omgedraaid: hier is het de man die zich uitspreekt als slachtoffer van een ‘jacht’. De toe-eigening van het begrip ‘heksenjacht’ in deze discussie is op z’n minst gezegd problematisch. Ten eerste omdat het afleidt van het werkelijke, structurele fenomeen van seksistische onderdrukking waar aandacht voor gevraagd wordt, en ten tweede omdat vrouwen die zich eindelijk uit durven te spreken nu opnieuw monddood worden gemaakt. En laat dat verstillen en onderdrukken van vrouwelijk verzet nu juist hetgene zijn waar de ‘heksenjacht’ in de oorspronkelijke betekenis van het woord voor werd ingezet. 

[h1]SILVIA FEDERICI

Het is de Italiaans-Amerikaanse feministische activiste en schrijver Silvia Federici die uitgebreid onderzoek deed naar de betekenis van ‘heksenjacht’ en haar historische en gruwelijke oorsprong. Haar boek Caliban and the Witch: Women, The Body and Primitive Accumulation sluit deels aan bij Marx’ lezing van de overgang van het feodale naar het kapitalistische tijdperk, maar Federici wijst vooral op wat Marx over het hoofd heeft gezien: de degradatie van de vrouw die zich tegen het einde van de vijftiende en gedurende de zestiende en zeventiende eeuw voltrekt.

Marx zelf focust op de formeel meer ‘vrije’ (maar wel mannelijke) arbeider die ontstaat ten gevolge van de klassenstrijd tussen landheer en lijfeigene. Hoewel Marx zoals bekend kritisch is op de nieuwe tegenstelling tussen kapitaalbezitters en loonarbeiders die ontstaat – waarin de ‘vrije’ loonarbeider in feite juist onvrij is, want compleet afhankelijk van aangeboden werk en compleet vervreemd van zijn lichaam en arbeid– ziet hij deze klassenverhouding wel als noodzakelijk om uiteindelijk tot de werkelijke menselijke vrijheid te komen die hij voor ogen heeft.

Hier springt Federici in. Want, zo stelt ze, had Marx naar het verloop van de geschiedenis gekeken vanuit het perspectief van de vrouw, dan had hij het kapitalisme nooit beschouwd als zo’n noodzakelijke stap op weg naar sociale progressie. Dan had hij gezien dat terwijl mannen als loonarbeiders in formele zin een bepaalde vrijheid kregen, vrouwen met de komst van het kapitalisme juist gedegradeerd werden tot sociaal inferieure wezens[3]. In plaats van als revolutie, als een hogere vorm van samenleving, kwalificeert Federici het kapitalisme daarom als ‘anti-revolutie’. Niet omdat de feodale verhoudingen beter waren dan die in het kapitalistische tijdperk –ook die verhoudingen werden gekenmerkt door sociale ongelijkheid– maar omdat er ook alternatieve, meer egalitaire samenlevingen uit de feodale klassenstrijd voort hadden kunnen komen. Verzetsgroepen die zo’n samenleving (gebaseerd op sociale gelijkheid en samenwerking) voorstonden, werden voornamelijk geleid door vrouwen, zegt Federici. Zulke vrouwen rebelleerden tegen de eerste kapitalistische tendensen zoals privatisering van land, en vormden daarmee een bedreiging voor het nieuwe, kapitalistische wereldbeeld.

[blockquote]Verzetsgroepen die zo’n samenleving, gebaseerd op sociale gelijkheid en samenwerking, voorstonden, werden voornamelijk geleid door vrouwen, zegt Federici. Zulke vrouwen rebelleerden tegen de eerste kapitalistische tendensen 

Om die bedreiging te onderdrukken werd de figuur van de heks geïntroduceerd. Eenieder die de rol die in het opkomend kapitalisme voor de vrouw is weggelegd weigert, werd als demon achtervolgd. Hoewel heksenjachten vaak nog worden gezien als een laatste stuiptrekking van het feodale tijdperk, of tegenwoordig als het resultaat van religieus bijgeloof of een ‘achtergebleven cultuur’, laat Federici zien dat dit niet klopt. Er kwamen simpelweg geen heksenjachten voor tot aan het einde van de Middeleeuwen. Honderdduizenden vrouwen zouden niet massaal verbrand, verdronken en gemarteld zijn als ze geen bedreiging zouden vormen voor het opkomende en later heersende kapitalistische machtssysteem, zegt Federici[4] . Het is haar sleutelargument: de ‘heks’ en de ‘heksenjacht’ zijn strategisch ingezet om de overgang naar het kapitalisme door te zetten; eerst in Europa en later ook in kolonies.

[h1]DUIVELS

Waar bestaat die figuur van de ‘heks’ uit? Een paar kenmerken kun je met het hedendaagse beeld van de ‘heks’ in ieder geval snel ontwaren: ze is vrouw, oud, arm, alleenstaand en heeft een grijns op haar gezicht terwijl ze met een lepel in een ketel met mysterieuze inhoud roert of op een bezem door de pikzwarte nacht vliegt. Ze is niet te vertrouwen, duivels zelfs. Ze doet aan zwarte magie en zou uitgeroeid moeten worden. Om enig idee te krijgen waarom we met behulp van zulke eigenschappen sommige vrouwen als ‘heksen’ zijn gaan betitelen moet je volgens Federici kijken naar de veranderende materiële condities van vrouwen tijdens de overgang van het feodale naar het kapitalistische tijdperk.

Eén zo’n belangrijke veranderende materiële conditie is dat vrouwen bij de overgang naar het kapitalisme hun toegang tot productieve arbeid ontzegd wordt. In de Middeleeuwen werden ‘productieve’ en ‘reproductieve’, of ‘mannelijke’ en ‘vrouwelijke’ arbeid nog niet als zodanig van elkaar onderscheiden. Vrouwen wasten en kookten, maar verzorgden tevens dieren en werkten op het land. Met de introductie van de ‘vrije’ mannelijke arbeider ontstaat de scheiding tussen werk(locatie) en thuis zoals we die nog steeds kennen. Productie is niet meer gericht op eigen gebruik, maar op de markt: en het zijn de mannen die deelnemen aan die markt, en wiens arbeid wordt beloond met geld.

Het type arbeid dat vanaf dit moment aan vrouwen toebedeeld is – enkel nog reproductieve arbeid – kent geen salaris; de vrouw wordt daarmee afhankelijk en ondergeschikt aan de man. Het baren en opvoeden van nieuwe mannelijke arbeiders voor de kapitalistische machine­ is haar ‘natuurlijke roeping’: de baarmoeder-als-fabriek en de vrouw-als-huisvrouw doen hun intrede. Het lichaam van de vrouw wordt streng gecontroleerd, wat zich bijvoorbeeld uit in het feit dat contraceptie en abortus worden gecriminaliseerd. Een vrouw die zich verzet tegen deze veranderende sociale rol en seksualiteit van de vrouw wordt een ‘heks’ genoemd. Meer dan 80 procent van de beschuldigden en geëxecuteerden in Europa in zestiende en zeventiende eeuw waren dan ook vrouwen [5].

Er zijn allerlei manieren waarop vrouwen gevaar liepen om ‘heks’ te worden genoemd. Met het baren van nieuwe arbeiders als de enige ‘nuttige’ rol die voor vrouwen is weggelegd, wordt de oude vrouw nogal nutteloos. Voor haar is de dreiging om als ‘heks’ bestempeld te worden extra groot. Ook vroedvrouwen lopen risico. Heksen worden vaak geportretteerd als ‘kindermoordenaars’: zij zouden verantwoordelijk zijn voor kindersterfte –sterfte die in werkelijkheid veroorzaakt werd door armoede ten gevolge van grote sociale ongelijkheid. De kapitalistische hyperfocus op het statistisch bijhouden van de groei van de populatie –een grotere populatie betekent grotere welvaart– maakt dat miskramen onder toezicht van vroedvrouwen ‘verdacht’ worden.

De duivel huist niet alleen in de oude (vroed)vrouw, maar tevens in de jonge, aantrekkelijke verleidster die symbool komt te staan voor een niet-productieve en daarmee demonische seksualiteit. Vrouwelijke seksualiteit wordt aan banden wordt gelegd, en alle niet-productieve vormen van seksualiteit worden afgekeurd, een lijst waarin zoals Federici laat zien ook homoseksualiteit of seks tussen mensen van verschillende klassen voorkomt.[6]

[blockquote]De duivel huist niet alleen in de oude (vroed)vrouw, maar tevens in de jonge, aantrekkelijke verleidster die symbool komt te staan voor een niet-productieve en daarmee demonische seksualiteit

melanie bonajo en Silvia Federici op 12 november in gesprek met elkaar via zoom, ikv wtchcrft Studium Generale KABK, Den haag

GOSSIP

Van belang is daarnaast dat vrouwelijke ‘arbeid’ op individueel niveau gaat plaatsvinden. In het feodalisme, zo stelt Federici, steeg het collectieve belang boven het belang van de familie uit. Taken die nu binnen de muren van afzonderlijke huizen uitgevoerd worden, werden destijds gezamenlijk uitgevoerd. Vrouwen wasten, weefden en oogsten in groepen; er heerste een sterke vorm van vrouwelijke solidariteit.[7] Bij de opkomst van het kapitalisme werden zulke vrouwelijke vriendschappen gezien als een bedreiging, en in toenemende mate afgekeurd.[8] Vrouwen, bang om zelf van hekserij beticht te worden, gaan elkaar beschuldigen en vervreemden op die manier van elkaar. Het woord ‘gossip’, dat van origine ‘vrouwelijke vriend’ betekent, krijgt dan de negatieve connotatie die we er vandaag aan geven. Overigens wordt recentelijk aan ‘roddelen’ in toenemende mate het oorspronkelijke potentieel tot vrouwelijke solidariteit toebedeeld[9]. Ook het beeld van vrouwen die ongunstig over elkaar praten is een product van het kapitalisme, en zou doorbroken moeten worden.

Het gebrek aan waardering voor de arbeid van vrouwen in de zestiende en zeventiende eeuw ging gepaard met een algeheel gebrek aan sociale waardering, stelt Federici: de vrouw verloor in vele opzichten haar sociale leven.[10]  Er ontstaat een ‘seksuele differentiatie van ruimte’ waarbij de straat een terrein wordt waar een vrouw riskeert seksueel misbruikt te worden; en waarbij de aanwezigheid van vrouwen in publieke ruimtes werd gewantrouwd. Met het afbrokkelen van het collectieve, feodale netwerk is een vrouw zonder rol als huisvrouw haar bestaan niet zeker; met de omsluiting van voorheen gemeenschappelijk land kan ze ook niet meer op eigen houtje in haar levensbehoeften voorzien. Ze moet gaan stelen of bedelen: de heks is immers vaak ook arm.

Eenieder die er toch in slaagt van een afgelegen klein stukje land te leven, en iets van de vroegere, niet-commerciële verhouding tot natuur behoudt, wordt er al snel van beticht er ‘duivelse’ praktijken op na te houden. Bovendien zou ze een gevaar zijn voor de welvaart en het welzijn van de bevolking. Vrouwen raken niet alleen toegang tot productieve arbeid en een sociaal leven kwijt, maar ook toegang tot (het delen van) verschillende vormen van kennis. Generatie-op-generatie doorgegeven kennis van landbouw- en geneestechnieken en kruiden gaat verloren. 

Still uit de nieuwe Disneyfilm The Witches (2020) waarin een groep 'duivelse' heksen kinderen in ratten willen veranderen

DE FEMINISTISCHE HEKS

Als feministische bewegingen zich vandaag de dag uitspreken als (dochters van) ‘heksen’ dan grijpen ze onder andere op dit soort kennis terug. Het zijn dan juist de positieve eigenschappen van de als ‘heks’ bestempelde vrouw die worden benadrukt –haar streven naar een leven in eenheid met de natuur, haar herwaardering van vroegere geneestechnieken en vormen van landbouw, haar strijd om gelijkwaardigheid tussen mannen en vrouwen­­. In gesprek met melanie bonajo in het kader van Wxtch Craft, het Studium Generale-programma van de Haagse kunstacademie KABK[11], uit Federici haar twijfels over dit feministische gebruik van de figuur van de ‘heks’. Wanneer je de heks viert als opstandeling en roept ‘ik ben een heks!’, moet je je ook realiseren dat de figuur waarmee je je identificeert verschrikkelijke martelingen heeft moeten ondergaan. En hier en daar nog steeds ondergaat. Het gevaar van heksenjachten dreigt nog steeds, op verschillende plekken in de wereld, stelt Federici. Ze noemt onder andere QAnon, de extreemrechtse complottheorieën waarin gesproken wordt over een groep satanische pedofielen die kinderen offeren. Dit doen ze op een manier die, zo stelt ze, doet denken aan anonieme beschuldigingen richting vermeende ‘heksen’ die kinderen lieten sterven.[12]

Federici hekelt bovendien de commercialisering van de figuur van de heks, die ze toeschrijft aan het enorme gebrek aan kennis dat er over heksenjachten is. Wanneer je je werkelijk zou realiseren wat voor bloedbad heksenjachten veroorzaakt hebben, zou je dan nog commerciële tours door steden volgen die vroegere vervolgingen in kaart brengen? Of je dochter aankleden als ‘heks’ tijdens Halloween? Federici vraagt: ‘we zouden ons nooit verkleden als een gevangene van een Auschwitz-kamp, waarom dan wel als een heks?’

Over vermeende daders van seksueel geweld die beschuldigingen bestempelen als een ‘heksenjacht’ is ze ten slotte kort en duidelijk: het is ‘grotesk’. Veel meer woorden maakt ze er niet aan vuil. Dat hoeft ook niet. Na het lezen van Caliban and the Witch komt zo’n gebruik van het woord me momenteel toch wel voor als de meest schrijnende manier waarop het totale gebrek aan kennis over het fenomeen van de heksenjacht zich laat zien. Met Federici wordt zichtbaar hoe vermeende daders de term ‘heksenjacht’ misbruiken, in een poging vrouwelijk verzet tegen hun gedrag te onderdrukken. Federici ontmaskert de omkering, en biedt vrouwen een bron van inzicht om hun verzet nog solidairder vorm te geven.

Zie hier het gesprek van melanie bonajo met Silvia Federici van afgelopen 12.11.2020

1 Zie https://www.nrc.nl/nieuws/2020/10/30/hoe-een-kunstenaar-carriere-maakt-onder-aanhoudende-beschuldigingen-van-aanranding-en-verkrachting-a4018047

2 Zie verderop: meer dan 80 procent van de beschuldigden en geëxecuteerden in Europa in 16e en 17e eeuw waren vrouwen (179)

3 Caliban and the Witch, p.13

4 p.164

5 p.179

6 p.194

7  p.25

8  p.100

9 Bijvoorbeeld in de lezingenreeks van het Nieuwe Instituut eerder dit jaar (https://research-development.hetnieuweinstituut.nl/gossips)

10 p.100

11 Er volgen nog twee lezingen binnen het KABK-programma: schrijver en performer Luanda Casella staat op 10 december centraal en medeorganisator van de reeks melanie bonajo op 17 december.

12 zie ook https://www.lehighvalleylive.com/opinion/2020/11/witch-hunts-old-and-new-opinion.html

Marsha Bruinen

is webredacteur bij Metropolis M

Recente artikelen