metropolis m

Het is niet verwonderlijk dat het veertiende Sonic Acts festival zich dit jaar richtte op een diepgravende exploratie van de ambiguïteiten van het concept ’tijd’. Het festivalthema vormde een noodzakelijk complement voor het thema van de vorige editie ‘The Poetics of Space’, vrij naar Gaston Bachelard’s klassieker over intieme ruimtes. De verschuiving van intieme ruimtes naar intensieve ervaringen van de tijd volgt ook logischerwijs uit het terugkerende kernthema van Sonic Acts, de synesthetische ervaring: de meervoudige zintuiglijke ervaring die een enkelvoudige zintuiglijke stimulans oproept, of de interactie van meervoudige stimulatie door gelijktijdig optredende enkelvoudige zintuiglijke ervaringen. Paradigmatisch: de relaties tussen visuele en auditieve ervaringen, maar ook die met tactiele of haptische ervaringen.

Het menselijk zenuwstelsel en het brein werken als een synthetiserende machinerie samen om de illusie van een coherente ervaring van beeld, geluid, temperatuur, tactiliteit te creëren. Maar deze eenheid is illusoir en dus kan zij worden gemanipuleerd. Dit biedt kunstenaars een wijds areaal voor intense en extreme ervaringen. Wat de synesthetische ervaring echter afdwingt is temporaliteit. De ervaring van geluid, aanraking en klimatologische condities strekt zich noodzakelijkerwijs uit in de tijd. Kunstenaars die zich dit ervaringsareaal eigen willen maken worden gedwongen temporaliteit toe te laten in hun werk. In die zin zou het thema ‘The Poetics of Space’ wellicht als uitdagender kunnen worden opgevat voor de kernthematiek van Sonic Acts. De inherente ambiguïteit van het temporele levert echter een haast onuitputbare bron op voor intense reflectie en extreme ervaring.

Ongrijpbare tijd

De conferentie maakte vooral duidelijk hoe ongrijpbaar het fenomeen tijd is. Immers, nauwkeuriger dan de afwisseling van dag en nacht en de opeenvolging van de seizoenen kan de tijd niet worden ingedeeld, anders dan middels een reeks tamelijk arbitraire afspraken. Tijdstandaarden zijn, gerelateerd aan de beweging van de aardbol en de stand ten opzichte van de zon, altijd strikt lokaal. Om processen coördineerbaar te maken over afstand, om ze te kunnen ‘mediëren’, moet deze natuurlijke tijdstandaard worden afgeschaft ten gunste van een formeel protocol. Maar precies in die beweging weg van het natuurlijke proces ontkennen de huidige en meest technologisch geconstrueerde tijdstandaarden het wezen van het fenomeen dat zij betogen te meten en in te delen. Al in de lezing voorafgaande aan de conferentie wees techniek-historicus George Dyson op de vervanging van een onafhankelijke tijdstandaard door een sequentie van ‘bits’ in de digitale tijdmachine.

Componist Michael Pissaro definieerde twee dagen later zijn begrip van muziek en compositie als een sequentie van ‘events’ die gedetermineerd worden door duur en interval. Stilte in de muziek, het kennelijke nulpunt van het temporele, hanteert hij simpelweg als de afwezigheid van een muzikaal event en in zijn composities als een punctuering van de sequentie, maar die afwezigheid van een event is tegelijk een existentiële confrontatie met de leegte.

Voor kunstenaars is de vraag relevant hoe een beeld te vormen van de tijd, waar een letterlijke afbeelding onmogelijk is. Kairos, de allegorie voor het opportune moment wordt traditioneel afgebeeld gevleugeld met lang haar voorwaarts maar met een kaal achterhoofd, zo memoreerde Siegfried Zielinski. Als het opportune moment voorbij is kun je Kairos niet meer grijpen. Als tegenwicht voor de klassieke vormen van de vliedende tijd – de pijl; de tijd die voorbij gaat in een lineaire beweging, tegenover de cirkel van de eeuwige terugkeer; het statische beeld van een Platonisch universum – omhelst Zielinski dit opportune moment als een beweging van radicale verspreiding. In zijn Variantologie-project gaat hij op zoek naar de momenten in de ‘deep time’ van kunsten, wetenschappen en technologie die een maximale variëteit en daarmee de groots mogelijke belofte van verscheidenheid voor de toekomst beloven. Dit resulteerde inmiddels in vijf monumentale variantologische studies.

Uiteraard onderzoeken kunstenaars en filmmakers al ruim een eeuw de mogelijkheden om het verloop van de tijd zelf vast te leggen, uit te beelden, of visuele equivalenten voor de muzikale concepten duur, sequentie en interval te vinden. Primair door tijd gerelateerde media in te zetten. Echter, tijd wordt des te indringender als ervaring in de extreme uitrekking of compressie van deze concepten, ondermeer in de bij Sonic Acts populaire subcultuur van de ‘droning’, een langgerekte laag frequente toonlandschappen. Voor mij maakte Robin Hayward in zijn langgerekte, microtonale tubacomposities deze extreme uitdijing van de tijd nog het meest concreet tastbaar. Een traag voortglijdend repetitief microtonaal geluidslandschap waarin je als luisteraar verdrinkt in een trage cadans, met als verassend resultaat dat het einde alsnog te vroeg lijkt te komen.

De Amerikaanse tentoonstellingsmaker en theoreticus Timothy Druckrey verzuchtte op de laatste dag dat het voor hem een opdracht voor de kunst moest zijn om voorbij het concept en deze beelden van de tijd te treden, om het concept van de tijd, de tijdelijkheid, buiten werking te stellen. Tijd en tijdelijkheid zijn voor hem geen neutrale concepten maar een continue confrontatie met onze sterfelijkheid, met die uiterste begrenzing, eerder dan het grenzeloze (oneindigheid) en in die zin een trauma. Hij zoekt deze transcendente beweging nu juist in de ruimtelijkheid van het beeld, een extreme gelaagdheid tussen object en waarnemer die het temporele als een kwade geest uitbant.

Temporaliteit heeft als aandachtsgebied in de hedendaagse kunst en kunsttheorie een nieuwe actualiteit gewonnen. Deze actualiteit kan niet alleen vanuit een technologisch perspectief worden verklaard – de opkomst van tijd-gerelateerde media en ‘real-time’ informatietechnologie. Eerder zijn beide een reflectie van ontluikende mondiale politieke en economische maatschappelijke constellaties waarin stabiele geopolitieke verhoudingen in rap tempo plaats maken voor een nieuwe wereldwijde wanorde. In de kunsten maakt tegelijk het statische karakter van de ruimtelijke analyse plaats voor een dynamische temporele analyse die primair op veranderlijkheid, onvoorspelbaarheid en instabiliteit is gericht. Het is niet onwaarschijnlijk dat beide elkaar weerspiegelen.

Eric Kluitenberg is onafhankelijk cultuur- en mediatheoreticus

Sonic Acts XIV – Travelling Time
23-26 februari 2012
2012.sonicacts.com