‘Er is geen consensus’ Debat over sluiting SMBA (deel 1)
Het heeft even geduurd, maar deze week is er op initiatief van het kunsttijdschrift Kunstlicht voor het eerst publiekelijk gedebatteerd over het besluit van het Stedelijk Museum om het SMBA na ruim twintig jaar te sluiten. Er is veel kritiek op het museum, dat werkt aan een opvolger, maar nog niet weet wat en hoe.
Kunst roept veel emoties op. In ieder geval eens in de vier jaar, als de gemeentelijke besluitvorming omtrent een nieuwe kunstenplanperiode nadert, en instellingen uitsluitsel krijgen over het subsidiebudget waarmee (of -zonder) ze de komende jaren dienen te overleven. Niet als direct gevolg, maar er wel mee samenhangend, kondigde het Stedelijk Museum Amsterdam afgelopen december de sluiting van het SMBA in zijn huidige vorm aan. Het museum wil een nieuwe instelling oprichten die zich buiten het museum midden in de maatschappij ophoudt en inlaat met de maatschappelijke ontwikkelingen in de stad. Er zijn drie buitenlandse kwartiermakers ingehuurd die dit proces sturing moeten geven. Aanstaande zondag wordt er in het Stedelijk over gesproken met directeur Beatrix Ruf en de aangetrokken onderzoekers.
Afgelopen dinsdag liet de tegenstem zich alvast horen. De redactie van Kunstlicht, een kunsttijdschrift gelieerd aan de opleiding kunstgeschiedenis aan Vrije Universiteit Amsterdam, organiseerde een debat over het vormen en hervormen van kunstruimtes in Amsterdam, in het licht van de sluiting van SMBA. De discussie deed denken aan de verhitte debatten die vier jaar geleden in de hele kunstwereld plaatsvonden. De angst van toen, dat vooral experimentele en politiek controversiële instellingen van middelgroot formaat in het huidige politieke klimaat het onderspit delven, lijkt ondanks de belofte van het Stedelijk dat het bij het SMBA alleen een tijdelijk afscheid betreft weer actueler dan ooit.
Onder de titel Diversiteit, kritiek en de sluiting van het SMBA gaat het in de bomvolle tentoonstellingsruimte van SMBA vooral over het behoud van deze ruimte. Een zeskoppig panel bestaande uit Dimitris Dalakoglou, hoogleraar Sociale Antropologie aan de Vrije Universiteit, kunstenaars Irene Fortuyn, Patricia Kaersenhout (tevens cultureel activist) en Jack Segbars en curatoren Vincent van Velsen en Vivian Ziherl, representeert de diversiteit die SMBA voor ogen heeft. De avond wordt gemodereerd door Angela Bartholomew (PhD kandidaat Vrije Universiteit) en Hendrik Simons (hoofdcurator Project Space Amsterdam).
De sluiting van SMBA wordt door de panelleden Irene Fortuyn en Jack Segbars in historisch perspectief geplaatst. Er wordt veelvuldig, en soms wat nostalgisch, gerefereerd aan Museum Fodor, de voorganger van SMBA die in 1993 haar deuren sloot. Het overgaan van het ene instituut in het andere is op zichzelf dus niets nieuws. Het is vooral het drastische en abrupte handelen van het Stedelijk dat onder de panelleden en het aanwezige publiek niet in goede aarde lijkt te vallen.
Eerst de deuren sluiten, en pas dan reflecteren op het voortbestaan is volgens Jack Segbars handelen in verkeerde volgorde. Er had beter moeten worden gereflecteerd op het huidige functioneren van het SMBA. En er zijn betere motieven nodig een ruimte als deze te stoppen. SMBA was een plek voor de ontwikkeling van kritisch denken, en die functie vervulde het naar behoren, volgens Segbars. Vivian Ziherl sluit zich daarbij aan, en benadrukt het feit dat het denken in functies binnen de kunstwereld onmogelijk en irrelevant is. ‘Er is niet slechts één kunstwereld’, benadrukt de Australische curator herhaaldelijk.
Het feit dat SMBA door het opzeggen van de huur van de huidige locatie, hartje Jordaan, uit het centrum van Amsterdam wordt verdreven zit veel sprekers niet lekker. Dimitris Dalakoglou plaatst het aanstaande vertrek om die reden in een neoliberaal perspectief. De Amsterdamse binnenstad is steeds meer exclusief voorbehouden aan de financiële sector en torenhoge salarissen. Niet alleen de kunstenaar en kunstliefhebber, maar iedereen met een modaal inkomen heeft volgens de antropoloog verloren.
Het vertrek zit ook kunstenaar en activist Kaersenhout niet lekker. Zij ziet in de sluiting van SMBA het verlies van multiculturele plek, en betreurt dat deze plek voor de afro-community nu noodgedwongen naar de periferie van Amsterdam – zoals de Bijlmer en Bos en Lommer – wordt verdreven. Dat bevestigt pijnlijk het cliché dat dit enkel de plekken zijn waar deze communities kunnen samenkomen. SMBA daarentegen bood een noodzakelijk tegenwicht, bijvoorbeeld middels het project BELL Invites – een van de laatste projecten in SMBA. Deze tentoonstelling rondom de Aboriginalkunstenaar Richard Bell werd door de aanwezige curator Ziherl uitgevoerd in dialoog met het HipHopHuis Rotterdam en in nauwe samenwerking met de University of Colour. Ziherl legt uit dat door deze samenwerking een heel divers publiek werd aangesproken en bereikt – met als resultaat dat iedereen op de opening danste op muziek van James Brown.
Het voorbeeld is kenmerkend voor de discussie, die heen en weer slingert van meta naar micro. Met eenzelfde vuur focussen de aanwezigen op zowel brede maatschappelijke thema’s en culturele diversiteit als specifieke projecten in de fysieke ruimte van SMBA en de positie van het Stedelijk in het debat. Buzzwoorden als global versus local, individual versus community, disruption versus continuity schieten door de ruimte. Ziherl spreekt over de verschuiving richting global, en de verschillende interpretaties van deze populaire term. Waarom speelt het Stedelijk hier niet op een wat meer verrassende wijze op in? Gezien de internationale en rijke geschiedenis van Amsterdam, kan global bijvoorbeeld ook heel local zijn.
Op meta-niveau gaat over subsidie, politiek en vertrouwen. Het Stedelijk neemt met de besluitvorming over SMBA de touwtjes met betrekking tot zijn bredere maatschappelijke taak meer in eigen handen. Terwijl SMBA in feite al maatschappelijk gericht was, daarin al het nodige heeft bereikt, en het publiek juist de (semi)autonome positie van SMBA op dit gebied zo koestert. Op dinsdagavond werd het Stedelijk niet vertrouwd in zijn ambities. Er was het vermoeden dat het museum de stap maakt om politieke redenen, niet omwille van de maatschappelijke betrokkenheid die juist bij het SMBA is opgebouwd. Want die wordt met het besluit teniet gedaan.
Segbars sprak eerder op de avond over de verandering in subsidieregelingen. Vanaf de jaren negentig, na het beëindigen van de BKR, worden kunstprojecten meer en meer resultaatgericht en meetbaar gewaardeerd – en evenzo gesubsidieerd. Het neoliberalisme wordt als de belangrijkste oorzaak gezien.
Tijdens de avond was naast het neoliberalisme een tweede gemeenschappelijke vijand: het Stedelijk Museum Amsterdam. De aanwezige curatoren van het museum werden allengs in de discussie betrokken. Martijn van Nieuwenhuyzen sprak mede als voormalig directeur van het SMBA, en gaf een toelichting over bepaalde ontwikkelingen. Bart van der Heide, hoofdcurator van het Stedelijk, wierp zich op als verdediger van de keuzes van het Stedelijk. Hij had het beleid te verantwoorden. Dit komt tot een climax als Sven Lütticken zich direct richt tot Bart van der Heide, die probeert de wat tegenstrijdige motivaties (grotere ambities, minder geld) van het Stedelijk Museum aan de zaal te slijten. ‘Er is geen consensus, Bart’, bijt Lütticken het hoofd conservatoren & onderzoek toe. Het Stedelijk hoeft op deze avond geen poging te doen toenadering te zoeken: de aanwezigen zijn het fundamenteel met de beslissing oneens.
De – erg lage – huur is al opgezegd; de plek zal waarschijnlijk niet voorbestaan voor de kunst. Weggegeven aan de markt door het Stedelijk. Van Velsen verwijt de aanwezigen dat ze niet eerder en vaker in grote getalen langskwamen, en uitspraken als ‘too little, too late’, resoneren herhaaldelijk door de ruimte. Maar deze dinsdag is het publiek er massaal. Het Stedelijk Museum heeft flink wat teweeg gebracht. Erg gelukkig lijken de aanwezige curatoren niet met de discussie, maar de consternatie is wat het museum over zich heeft afgeroepen en misschien ook wel heeft gewild: het levendige publieke debat past een instelling die zoekt naar een andere maatschappelijke positionering. Op 19 juni horen we hoe het Stedelijk daar zelf aan wil bijdragen.
Diversiteit, kritiek en de sluiting van het SMBA
SMBA Amsterdam (organisatie Kunstlicht)
14.6.2016
Op 19 juni organiseert het Stedelijk Museum in het museum een eerste eigen bijeenkomst om te debatteren over de opvolger van het SMBA.
Fotograaf Carlijn Bakker, courtesy Kunstlicht/Casco (ivm tweede trekking Parasite Lottery)
Sanneke Huisman
