metropolis m

Jens Brand zorgt met de twee werken die hij in de cluster The Disappearance of Media / A Manifestation of Elephants verbindt voor een quasihistorisch luikje in de tentoonstelling. Hij baseer zijn eenvoudig 3D filmpje op een act van de bekendste goochelaar aller tijden, Harry Houdini, waarbij die een olifant liet verdwijnen. Marjolein Dijkman voert een veel uitgebreider historisch onderzoek. Haar installatie Cultivating Probability verenigt ze een aantal sculpturen waarvoor de kunstenares zich liet inspireren door objecten die in verschillende tijdperken en in verschillende culturen gebruikt werden om de toekomst te voorspellen. Op een artistieke manier brengt ze een antropologie van rituelen, ceremonies en (bij)geloof in kaart.

Ook de werken van Suzanne Treister hebben een historische insteek, in die zin dat zij een alternatieve geschiedenis opzoekt. Als uitgangspunt neemt ze de Macy Conferences, een reeks conferenties tussen 1941 en 1960, waarbij geleerden op zoek gingen naar manieren om communicatie tussen verschillende wetenschappelijke disciplines te bevorderen en het wetenschappelijke veld weer te unificeren. Treister benadert deze conferenties als een spirituele séances en vindt er aanleiding in voor een reeks unieke diagrammen waarin ze originele associates maakt die een nieuwe kijk op geschiedenis bieden of een ander wereldbeeld voorstellen. Zo tekent ze bijvoorbeeld een ingewikkeld schema dat rechtstreeks verband maakt tussen de oud-Griekse filosoof Diogenes en de Unabomber via sciencefictionliteratuur, utopieën, filosofische kritieken op technologie en anarchistische ideologieën. Magie is dus ook: ‘out of the box’ denken, het zien van alternatieve verbanden en het zoeken naar begrip van de maatschappij als historisch gegroeid gegeven.

Hekserij en kwakzalverij

Wetenschap en technologie zijn erg prominent aanwezig in een tentoonstelling die eigenlijk over magie gaat, iets wat vaak tegenover wetenschap wordt gesteld. Magie, goochelarij of hekserij zijn, ook vandaag nog, vaak toevluchten wanneer de reguliere wetenschap het laat afweten. Een belangrijk onderdeel van de tentoonstelling is opgebouwd rond het zelf en het vinden van genezing en rust.

Het Center for Tactical Magic installeert in STUK drie Witches Cradles of heksenwiegen. In de periode van de inquisitie kregen mensen, verdacht van hekserij, een tijd in een heksenwieg als straf toebedeeld. Sjamanen en andere alternatieve genezers zouden deze techniek, waarbij een persoon in een stoffen drager in de vorm van een pentagram boven de grond hangt, gebruiken om hun zintuiglijke bereik te verruimen. Het effect van heen en weer schommelen zonder besef van vaste grond en zonder iets te zien of te horen om zich te oriënteren, zou hallucinerend werken. Bezoekers van Artefact kunnen zich inschrijven om de heksenwieg zelf uit te proberen en zich aan de desoriëntatie over te geven. Indien niets anders, doet de wieg dan toch stilstaan bij het innemen van andere standpunten in het leven, letterlijk en figuurlijk.

Wanneer alle andere middelen falen, zoeken mensen weleens hun toevlucht tot meditatie, alternatieve geneesmiddelen en zelfs drugs (de grens tussen die laatste twee wil ook weleens vervagen). De Amerikaanse kunstenares Shana Moulton stelt ons voor aan haar alterego Cynthia, een vrouw die zich, in haar wanhopige zoektocht naar zelfverbetering en innerlijke groei, overgeeft aan new age spiritualiteit en allerlei bijhorende remedies. Moulton stelt de vraag naar hedendaagse gezondheidsrages en kwakzalverijen. Haar sculpturale installatie en films met hun felle kleuren en psychedelische drukte zijn humoristisch bedoeld, maar toch vooral pijnlijk om naar te kijken. De kritische boodschap komt amper over door de chaotische en overladen uitvoering.

Memento mori

De zeepbel heeft in de kunsten door de eeuwen heen dikwijls de functie van memento mori of vanitassymbool: reflecteer over je levenswijze, want het kan zo voorbij zijn. Het beroemdste voorbeeld is wellicht het schilderij van Jean-Baptiste Siméon Chardin (ca. 1734). Zeepbellen zijn doorgaans een bijzonder kort leven beschoren, als ze al uit zichzelf uiteen spatten en niet door een kindervinger doorprikt worden. Maar ze fascineren ook, vanwege hun lichtheid, hun perfecte ronde vorm of de vele kleuren die ze aannemen.

Magie en technologie vallen haast perfect samen in The Long Now van Verena Friedrich. In een luchtgecontroleerde plexiglazen kamertje wordt, met behulp van droog ijs en een machine die het zuurstof op peil houdt, een perfecte zeepbel in stand gehouden. Hoe permanent het wonder ook lijkt, enkele spatten op de wanden van plexiglas bewijzen dat er al verscheidene bellen het lieten afweten. Waarom zou je een magisch en natuurlijk iets, dat zo eenvoudig te produceren is, machinaal laten gebeuren? Je zou denken dat de mogelijkheid van een machinale zeepbel de illusie van een echte doorprikt, maar niets is minder waar.

Friedrich creëert met haar machinale zeepbel een nieuwe illusie. Ze laat als het ware de tijd stilstaan, wat ervoor zorgt dat de bezoeker vol ongeloof en verwondering naar het prachtige ding kan blijven staren. En dat is ook alles wat je als bezoeker wil: blijven staren. Niet alleen naar het wonder, maar ook in de angst om dan toch het moment van uiteenspatten te missen. Zoveel hoop, verwachting en ongeloof in één klein bolletje: zou het? Kan het echt blijven bestaan of is dit te mooi om waar te zijn? Door de uitgestrekte tijd en de illusie van stabiliteit, maakt Friedrich de angst voor het uiteenspatten, het einde, het verdwijnen, nog veel groter. Een geïntensifieerd memento mori,dus.

Massamanipulatie

Het tweede deel van The Act of Magic draait om de iets minder mooie kant van magie. Magie kan, in haar verschillende vormen, ook misbruikt worden. In een uitgebreid documentair luik van de tentoonstelling zijn onder meer interviews te bekijken met leden van het ‘ghost army’. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden een duizendtal geallieerde manschappen ingezet om, met behulp van nep tanks en wapens, valse operaties en aanvallen uit te voeren en zo de vijand te misleiden. Pas recent kwam het bestaan van dit ‘ghost army’ aan het licht, maar ook op andere momenten rekende de militaire wereld ter versterking op magie en illusie. Tijdens de Koude Oorlog gaf de CIA goochelaar John Mulholland bijvoorbeeld opdracht tot het schrijven van The Official CIA Manual of Trickey and Deception.

Ook in de politieke wereld is misleiding dikwijls troef. In de video Stand Behind Me van Liz Magic Laser herinterpreteert een danser verschillende gebaren die politici tijdens speeches maken. Vele kleine gestes zijn best herkenbaar en behoren vast tot het standaardpakket ‘hoe geef ik een goede speech’. Bij momenten is de uitvoering ronduit komisch. Zo allemaal na elkaar afgespeeld, en onvergezeld van gesproken woorden, lijkt het ondenkbaar dat sommige van deze gebaren bijgedragen hebben tot de manipulatie van gehele volkeren. 

Het kunstenaarsduo Hollington & Kyprianou ensceneren het ritueel dat de Britse minister van Financiën elk jaar uitvoert net voor zijn jaarlijkse toelichting van de begroting in het parlement. Het ritueel bestaat eruit dat de minister zijn residentie verlaat met een rode aktetas, die hij aan de pers toont. De aktetas bevat alle ministeriële documenten. Hollington & Kyprianou laten een performer de rol van George Osborne interpreteren, gekend als de meest rechtse Britse kanselier ooit. Op een inventieve manier doorprikken de kunstenaars de illusie van de begrotingsminister met een andere illusie. Het filmpje, met de titel Gladiator, is op twee schermen te zien, gescheiden door reflecterend glas. Even is de minister mét de rode aktetas te zien, maar even later verdwijnt de tas op het ene scherm uit zijn hand, terwijl op het andere scherm enkel de tas zichtbaar is. De illusie waarmee de twee kunstenaars dit naspelen, moet toch iets zeggen over hun interpretatie van het oorspronkelijke ritueel. Vooral de geheimhouding en het mysterie die met de financiëel-politieke wereld gepaard gaan, doen vermoedens van manipulatie rijzen.

De betekenis van magie

Naast een onderdeeltje over historische rituelen en hekserij behandelt The Act of Magic toch eerder optische illusies en misleidingen. De meeste werken willen trouwens graag iets ontmaskeren: … De waarde van dit soort werken bestaat in het alternatieve perspectief dat ze de toeschouwer op een bepaald onderwerp bieden. Of het dan echt over magie gaat, is een beetje de vraag. Volgens Wikipedia is magie “de vermeende kunst van het manipuleren van de werkelijkheid met behulp van speciale objecten, spreuken en rituelen op basis van verborgen krachten.” Mysterie vormt dus een groot aspect van magie, terwijl deze tentoonstelling toch eerder neigt naar wetenschap en eerder de verklaring dat het mysterie opzoekt.

De makers van The Act of Magic wilden graag onderzoeken wat magie vandaag betekent. Erg uiteenlopende dingen, zo blijkt. De tentoonstelling biedt een overzicht van magie, illusie en misleiding in de breedste zin van de woorden, met hun positieve en negatieve implicaties. Als gevolg van de onderzoekende insteek zijn magie en verwondering zelf niet per se aanwezig in de tentoonstellingsruimte. De vraag wat magie betekent en hoe ze gebruikt (of zelfs misbruikt) kan worden, is echter nauwkeurig beantwoord. Los van de omvattende Wikipediadefinitie noemen we iets magisch wanneer het ons verwondert, ondanks of net omdat we de werking van dat iets niet volledig begrijpen. De meeste werken in The Act of Magic behandelen magie of illusie als onderwerp, maar slecht één is in mijn ogen ook zelf magisch. Verena Friedrich maakt de complexe schoonheid van een zeepbel tot iets subliems. Ze begoochelt de zinnen van de beschouwer en regenereert tegelijk de originele verwondering voor iets wat we misschien doorgaans vanzelfsprekend vinden.