metropolis m

Chéri Samba in De Domijnen, Sittard

Zo’n twintig jaar geleden waren zijn vrolijke en directe schilderijen veel te zien in Nederland, daarna bleef het lang stil. Nu wijdt De Domijnen een overzichtstentoonstelling aan de Congolese kunstenaar Chéri Samba.

Hij brak internationaal door na zijn deelname aan de tentoonstelling Les Magiciens de la Terre in het Centre Pompidou in Parijs in 1989. Chéri Samba (1956), de ster van de kunstscene van Kinshasa, was in die tijd ook op weg een wereldster te worden en overal te zien, ook in Nederland in bijvoorbeeld Africa Now (1991) in het Groninger Museum en tijdens de manifestatie African Art Events (1992) in Maastricht. Maar daarna werd het stil rond hem, althans in Nederland. Afgelopen tien jaar is hij hier niet meer te zien geweest. In het persbericht van De Domijnen worden de Galeries 20 x 2 van Felix Valk en Galerie Apunto in Amsterdam genoemd als zijn vertegenwoordigers, maar beide galeries zijn inmiddels gesloten (Galerie 20 x2 in Arnhem in 1999 en Galerie Apunto nog eerder, in 1995). In 2005 werd hem wel een prijs van het Prins Claus Fonds toegekend.

De werken die te zien zijn in Sittard zijn niet heel veel anders dan het werk dat Samba toonde tijdens Les Magiciens de la Terre. Maar hij is duidelijke een beter schilder geworden, de figuratie verfijnder, complexer ook, in uitvoering en techniek, en zo lijkt ook fantasievoller. Zijn beeldmerk, de stripboekachtige stijl is evenwel gebleven. Samba zelf is vaak de hoofdfiguur, die in meerdere werken terugkeert als model. Hij maakt gebruik van felle kleuren, de figuren zijn omlijnd met zwarte lijnen en is er veel tekst op de werken geschreven. Ook zijn sommige werken bestrooid met glitters. 

Samba heeft iets te vertellen. Het werk lacht je tegemoet, verleid je, totdat je ziet waar het over gaat: onderdrukking, machtsmisbruik, onderdrukking van vrouwen. De problemen van een continent en van de wereld.

Zaalovericht Chéri Samba in De Domijnen, Sittard

Le Petit Kadogo van Chéri Samba in De Domijnen, Sittard

Op een van de schilderijen is bijvoorbeeld een kind in een militair uniform afgebeeld. Het houdt zijn armen in de lucht als het universele teken van overgave terwijl aan zijn middel een pistool wordt afgevuurd door een lichaamloze hand. Als was het de macht die het kind als instrument misbruikt, als zijn wapen, maar zelf buiten beeld blijft. In de linkerbovenhoek heeft Samba enkel de woorden ‘Le Petit Kadogo’ geschreven. Kadogo betekent ‘de kleine’ in het Swahili en de term wordt in Congo gebruikt voor kindsoldaten. Een harde realiteit wordt in de speelse beeldtaal van stripboeken aan de kijker opgedrongen.

Samba komt uit Congo, de voormalige Belgische kolonie, waar hij een fenomenale carrière heeft, door iedereen gekend is en op handen gedragen. Hij is begonnen in een collectief, Peinture Populaire (Popular Painting), samen met Moké, Chéri Chérin en Pierre Bodo. Ze vonden inspiratie in advertenties, een branche waarin sommigen ook werkzaam bleven. Ook hun vrijere werk hingen ze soms buiten op, net als de billboards. Satire, ironie en humor werden door het viertal ingezet om maatschappelijke problemen aan de kaak te stellen.

De beeldtaal van Samba lijkt in eerste instantie vrij rechttoe rechtaan, toch worden onderwerpen als racisme, identiteit, achterstelling poëtisch weergegeven. Hoe duidelijk de boodschap ook lijkt, er blijft altijd ruimte voor speculatie en ambiguïteit. Samba bedacht dat je door tekst op een schilderij te schilderen mensen ertoe kon verleiden langer te kijken. Het was in die tijd een wereldprimeur. En het werkte. In plaats van een vluchtige blik blijven mensen werkelijk langer kijken om de tekst te lezen. De voertaal is Frans.

In sommige werken schrijft hij hele verhalen op, om dieper op het thema in te gaan, en de kijkrichting te bepalen. In elk beeld zit een moraal. Maar als je geen Frans spreekt heb je wel een probleem op deze tentoonstelling. Ook de zaalteksten vangen dit probleem helaas niet op.

Chéri Samba in De Domijnen, Sittard

Gelukkig zeggen de beelden zelf ook meer dan genoeg. Zoals het terugkomende portret van hemzelf, waarin de huid een schil is, een masker, flinterdun, en in beweging, in een spiraal. Je ziet niet het individu zelf maar de projectie ervan – een man van vele kleuren. Op internet spreekt Samba zijn verbazing erover uit dat een persoon van kleur zwart wordt genoemd. Kunnen mensen dan niet kijken?

In veel werken is de Afrikaanse identiteit het thema, vooral de vele clichés waarmee het continent omgeven is. Samba laat zien dat het eindeloos genuanceerder ligt, met satire, maar soms ook cynisch. Indrukwekkend is de manier waarop de grootexploitant van de Afrikaanse cultuur, de westerse kunstwereld in de gedaante van Picasso, een zwarte persoon portretteert als een man zonder eigenschappen, een lichaam zonder gezicht. Onder de handen van Picasso verdwijnt hij in abstracties.

Al is Samba er ook trots op, hoe Afrika de wereld cultureel heeft gevoed. Aan zelfbewustzijn bij Samba geen gebrek. Hij noemde zichzelf eens ‘de beste kunstenaar ter wereld’. 

Museum de Domijnen heeft ervoor gekozen om het werk van Samba te midden van ander werk uit de collectie hedendaagse kunst te plaatsen. Werk dat ook draait om taal en beeld. Er zijn werken te zien in uiteenlopende media, van sculpturen tot videokunst van onder anderen Os Gemeos, Eugenio Dittborn, Öyvind Fahlström, Ed Templeton en Bárbara Wagner. Het idee om het werk van Samba op deze manier in een bredere context te plaatsen is mooi, maar de verbindingen en verschillen blijven wat oppervlakkig. De krachtige beeldtaal van Samba, verleidelijk en duidelijk, staat al op zichzelf en wint niet per se aan betekenis omringd door collega-kunstenaars.

Chéri Samba, J’aime la couleur & le monde, De Domijnen, Sittard, te zien t/m 29.9.2019 

Malou Koster

is registrar bij het Dordrechts Museum

Recente artikelen