metropolis m

Yael Bartena, Two Minutes To Midnight, 2021, still, courtesy de kunstenaar en galerie Annet Gelink

Stel je voor dat één land in onze patriarchale wereld vanaf nu enkel door vrouwen wordt bestuurd. Zou hun leiderschap er wezenlijk anders eruitzien? Eli Witteman bekijkt Yael Bartana’s film Two Minutes to Midnight voor een blik op deze all-women vergadertafel van de toekomst.

Yael Bartana’s Two Minutes to Midnight, een film uit 2021, was oorspronkelijk onderdeel van een experimentele theatervoorstelling onder de naam What if Women Ruled the World? Het beeldmateriaal van deze voorstelling werd samengemonteerd tot deze drie kwartier durende film, waarin vrouwelijk leiderschap centraal staat. In de kelder (The Bakery) van de Annet Gelink Gallery in Amsterdam wordt de video als loop op de muur geprojecteerd, maar met een beetje geluk zie je hem precies vanaf het begin.  

De setting in de film is een kopie van de War Room uit Stanley Kubricks Dr. Strangelove uit 1964 – de klassieke anti-oorlogsfilm waarin mannelijke politici proberen een aanval met een nucleaire bom te voorkomen. In het werk van Bartana heet de zaal de Peace Room, waarover de protagonist zegt: “Why, you’re asking? Because we prefer peace over war.” In Two Minutes to Midnight zitten er enkel vrouwelijke politici om de tafel, in een constant overleg.

De film is opgedeeld in drie hoofdaktes die zich afspelen in die Peace Room, onderbroken door twee zwart-witfragmenten en met een epiloog in zwart-wit. In de eerste akte worden alle personages voorgesteld: Olwen Fouéré als de president; Anat Saragusti als de vicepresident; een minister van Defensie; een medewerker van een belangenorganisatie voor migranten, en nog veel meer verschillende politieke figuren. Allemaal werken ze voor de overheid in een voor de kijker onbekend land. Bovenop de rondetafel staan twee ouderwetse draaischrijftelefoons die af en toe afgaan. Arnold Twittler (een overduidelijk persiflage van Donald J. Trump) is net verkozen als president van een ander land. Hij wordt omschreven als een ‘pussy grabbing misogynist’ die dreigt het land met het vrouwelijke bestuur aan te vallen met een nucleaire bom. De eerste keer dat de telefoon gaat, is het Twittler aan de andere kant van de lijn. Twittler zegt dat hij beschikking heeft over een grote, rode knop – wanneer hij die indrukt, zal de bom vallen.

Vanaf dat moment wordt de agenda van de film pas écht zichtbaar: de vrouwen hebben het over waaróm er eigenlijk nucleaire wapens bestaan, en hoe ze erop moeten reageren, mocht Twittler daadwerkelijk die grote, rode knop indrukken. Een van de vrouwen stelt dat de grote rode knoppen een instrument zijn voor mannen die willen laten zien ‘hoe lang hun raketten zijn en wie een grotere knop heeft’. Ze zitten in een constante tweestrijd: moeten ze meedoen met het spel dat de mannen spelen? Laten zien wie de meeste macht, de langste raket, of de grootste knop heeft? Of moeten ze wegblijven van die dreigende taal en in plaats daarvan focussen op wat zij zélf belangrijk vinden: mensenlevens?

Yael Bartana, installatie-overzicht Two Minutes to Midnight, courtesy Annet Gelink Gallery. Fotograaf Michel Claus

Terwijl de vrouwen doorgaan met vergaderen, worden ze bediend door knappe jongemannen met een ontbloot bovenlijf, die rondlopen met grote schalen vol met fruit

Terwijl de vrouwen doorgaan met vergaderen, worden ze bediend door knappe jongemannen met een ontbloot bovenlijf, die rondlopen met grote schalen vol met fruit. Terwijl dit gebeurt, gaat een van de telefoons nog een keer, en neemt de minister voor de vrede, gespeeld door Jo Martin, de telefoon op. President Twittler blijkt op Twitter een tweet te hebben geplaatst dat onze vrouwelijke president ‘will never flick her button,’ en dat zijn eigen knop veel sterker is. Het moge duidelijk zijn dat de grote, rode knop analoog staat aan het geslachtsdeel, zowel dat van Twittler, als dat van de protagonist.  

Elk van de personen aan de tafel geeft een eigen invulling aan wat vrouwelijk leiderschap is en neemt een andere positie in het gesprek in. Een van de vrouwen vindt het belangrijk om de moederlijke, verzorgende kwaliteiten van de vrouw centraal te stellen; een ander vindt juist dat er even hard tegen de mannen teruggevochten moet worden als dat zij tegen hen doen. Alle westerse feministische golven vanaf de jaren vijftig tot nu lijken een stem te krijgen.

In de derde akte stelt een van de personages: ‘We need a cultural shift, we do not necessarily need matriarchy.’ Het is een welkome insteek na eindeloze discussies over het wel of niet ingaan op de bedreigingen van Twittler. Het is een vraag die tijdens het kijken van de film geregeld bij me opkomt: wat is vrouwelijk leiderschap eigenlijk? En is dat wel iets dat we moeten nastreven, of staat leiderschap an sich gelijk aan giftige dominantie?

Aan het einde van de derde akte gaat de telefoon weer, Twittler heeft kernkoppen geplaatst tegen een van de belangrijkste bondgenoten. Er zijn twee opties: inspelen op de dreiging door terug te vechten, wat zou zorgen voor escalatie, of juist niets doen en daarmee de-escaleren. Een personage stelt treffend: ‘I’d rather die in an act of peace than kill millions of people.’ Het luidt het einde van de laatste akte in, het beeld verandert weer naar zwart-wit.

Yael Bartana, installatie-overzicht Two Minutes to Midnight, courtesy Annet Gelink Gallery. Fotograaf Michel Claus

In de epiloog zien we een enorme stoet aan mensen, louter bestaande uit vrouwen en mensen van kleur, elk met een eigen geweer, gekleed in witte jurken, wandelend over een kerkhof. Eén voor één lopen zij richting een graf en werpen hun geweren erin. Het is duidelijk dat ze ervoor hebben gekozen dat zij het spel niet zo zullen spelen als Twittler doet, dat zij geweld niet met geweld bestrijden, maar dat ze voor vrede gaan. Of dat ook bereikt wordt op deze manier, is voor de kijker een raadsel.

Interessant is het hoe Bartana ervoor kiest om bij uitstek Stanley Kubrick te betrekken in haar film over vrouwelijk leiderschap. De vraag is of ze de spot drijft met het feit dat er in Dr. Strangelove (net als in veel van de andere films uit Kubricks oeuvre) geen enkel vrouwelijk personage zit – laat staan een vrouwelijk personage wier rol niet enkel instrumenteel is. Moeten we het werk zien als een feministische remake van Dr. Strangelove? Daarbij komt dan de vraag: voor wie is dit werk gemaakt? Is het gemaakt voor mensen die het belang van vrouwelijk leiderschap niet inzien, die niet in de (politiektheoretische) feministische leerstof zitten? Of is het juist gericht op de kijkers die al bekend zijn met de waarde ervan?

Two Minutes to Midnight maakt duidelijk dat we eigenlijk niet kunnen weten hoe het zou zijn als vrouwen de wereld bestuurden. Aan onze huidige tijd zijn eeuwen van mannelijke dominantie voorafgegaan, en we leven nog steeds in een wereld die de man centraal stelt. Een experiment met alleen maar vrouwen in de Peace Room maakt niet duidelijk hoe een door vrouwen bestuurd land er daadwerkelijk uit zou zien; de vrouwen in de film zijn nog altijd het product van een patriarchale wereld, evenals Bartana en alle kijkers. Het is onmogelijk om een werk te maken over niet-patriarchale vorm van macht, omdat macht bij uitstek een product is van patriarchale structuren.

Bartana’s film schotelt ons een wereld vol met enkel vrouwelijke machtshebbers en suggereert dat dat tot vrede zou leiden. Dat idee is echter op zichzelf juist patriarchaal te noemen. Vrouwen worden namelijk wéér gepresenteerd als zachtaardig, coöpererend en zorgzaam, in plaats van als een heel diverse ‘groep’ van individuen met enorm uiteenlopende meningen. Er zijn genoeg voorbeelden van vrouwelijk leiderschap die niet simpelweg vreedzaam te noemen zijn; neem Margaret Thatcher, of de vroegere Franse koningin Catherine De’Medici. Wanneer we de wijze waarop de wereld wordt geregeerd willen herzien, is ‘vrouwelijkheid’ geen goed vertrekpunt. Laten we eerder het hele instituut van ‘regeren’ aan een kritische blik onderwerpen.

Yael Bartana’s film Two Minutes To Midnight is nog t/m 11 februari te zien bij Annet Gelink Gallery

Eli Witteman

is schrijver

Recente artikelen