metropolis m

Mij overkwam het onlangs in Rotterdam bij mijn bezoek aan de tentoonstelling Hyperrealisme in de Kunsthal, die ondanks dat de tentoonstelling hele andere bedoelingen heeft, voor mij een weerzien inhield met de wereld van de burgers die nu steeds bezig zijn de politiek zo op z’n kop te zetten.

De tentoonstelling is het trotse resultaat van een onderzoek naar vijftig jaar fotorealisme in de schilderkunst, en brengt drie generaties van voornamelijk Amerikaanse kunstenaars bij elkaar in een groot overzicht. Deskundigen van het eerste uur, hebben op uitnodiging van de Kunsthal ruim dertig kunstenaars geselecteerd, van wie twee min of meer representatieve werken zijn uitgekozen. Het zijn niet altijd de beste werken van de betreffende kunstenaars, maar er ontstaat een redelijk compleet beeld van een kunstvorm die niet bepaald doorgaat als de meest gerespecteerde onder vakbroeders.

De tentoonstelling wordt gepresenteerd in het defensief, onder verwijzing naar de afkeer van de kunstwereld toen Harald Szeemann (ook prominent figurerend als portret op een schilderij in de tentoonstelling) het in zijn hoofd had gehaald om een afdeling fotorealisme in te richten op de door hem georganiseerde documenta 5 in 1972. Buiten Szeemann waren maar weinig kunstinsiders bereid de nageschilderde foto’s serieus te nemen. Men zag er gedegenereerde pop-art in, bloedeloos schilderfetisjisme dat bij gebrek aan verbeeldingskracht versleten werd als oppervlakkig en overbodig.

Aan dat negatief gekleurde perspectief op deze kunst is in vijftig jaar niet zoveel veranderd, ik denk dat de negatieve perceptie ervan alleen maar erger geworden is. Nog altijd wordt het fotorealisme onder kunstinsiders niet voor vol aangezien en haalt het zelden de museumzaal. De catalogus probeert de beroerde receptie te keren en staat vol argumenten ter verdediging van het genre. Geprezen wordt de technische vaardigheid van de schilder, zijn vooruitstrevende gebruik van fotografie (in een tijd waarin dat nog niet gewoon was) en men is vol lof over het feit dat het fotorealisme echter dan echt is, want gebaseerd op niet één maar steeds een heel stel foto’s. Alsof het daarmee een grotere claim op de waarheid kan leggen dan een gewone foto. 

Het was Dieter Roelstraete, curator van de huidige documenta 14, die zich een paar jaar geleden, na het zien van een tentoonstelling die was gewijd aan het fotorealisme, uitgedaagd voelde zijn guilty pleasure voor deze kunst eens nader te onderzoeken. In een artikel in Afterall signaleert hij dat bij deze kunst de verslaving aan het oppervlak cruciaal is, een ‘depthlessness’ die een probleem is, moralistisch bedenkelijk, maar ook een kwaliteit. Vooral omdat het fotorealisme in die liefde voor het oppervlak een wezenlijke trek van middleclass Amerika vastlegt, zijn wezenlijke liefde voor de buitenkant, zoals ook de Franse filosoof Baudrillard treffend heeft beschreven.

Voor Roelstraete is het fotorealisme Amerika’s eigen variant op het sociaalrealisme. Het doet verslag van de kleine consumptieve levens die zich gelukzalig spiegelen aan de spiegelingen van een oneindig commodity-paradijs. Trots tonen zij hun bezit, en dat altijd vol in de zon.

In Nederland kenden we dat sociaalkritische perspectief op deze kunst al wat langer omdat deze kunst in het Centraal Museum een kleine verzamelkern heeft, met dank aan Wouter Kotte, de voormalige curator van Museum Hedendaagse Kunst, die er begin jaren zeventig een uniek geëngageerd aankoopbeleid op nahield en zich om die reden interesseerde voor allerlei kunst met een basis in de samenleving. Hij was de enige in Nederland die deze door de museumelite gemarginaliseerde kunst in huis haalde vanwege het karaktervolle beeld dat zij gaf van de Amerikaanse samenleving.

Terwijl ik door de Kunsthal loop zie ik dat de sociaalpolitieke dimensie die in de schilderijen van de eerste generatie fotorealisten goed herkenbaar is, en waarin de witte middenklasse zijn grote verlangens etaleert (het eigen huis, de eigen auto, de lokale diner), bij latere generaties minder prominent aanwezig is. Er wordt niet echt gekeken waar de witte middenklasse van nu hevig naar verlangt, maar de (Amerikaanse) motieven van destijds worden eindeloos herhaald.

Wat wel jammer is, want de sociale teneur die destijds zo treffend werd verbeeld, zou ook nu wel weer wat aandacht mogen krijgen. In Rotterdam wordt de bezoeker getrakteerd op een groot spiegelei van Tsjalf Sparnaay, naast een grote hamburger van zijn hand. Het mag het favoriete menu van Henk en Ingrid zijn, maar toch had ik het wel prikkelender gevonden als er inhoudelijk iets verder was gekeken en bijvoorbeeld hier de kleine genretaferelen van Thijs Janssen geëxposeerd waren, rechtstreeks ontleend aan de Nederlandse onderbuik. Dan waren er eindelijk weer eens boze burgers van nu te zien geweest in een kunstruimte van naam.