metropolis m

Introductie Worlding The Brain door Patricia Pisters, foto Nim Goede 

Wat gebeurt er als we het brein uit de beklemmende context van het lab en de neurowetenschappen halen en nestelen in onze chaotische en complexe wereld? Tijdens Stedelijk Statements Worlding the Brain wordt duidelijk hoe de neurowetenschap creatieve projecten inspireert en andersom.  

Ons brein. Een orgaan dat, als we neurowetenschappers moeten geloven, nauw verbonden is met wie wij zijn, maar dat tegelijkertijd ook ver van ons afstaat. Wat gebeurt er eigenlijk allemaal tijdens de miljoenen microspatiele electrochemische processen die elke nanoseconde in en tussen onze neuronen plaatsvinden?

Normaal gesproken zijn het neurowetenschappers zoals Erik Scherder die ons door middel van fraaie hersenscans laten zien welke hersengebieden onmisbaar zijn voor ons vermogen om herinneringen te vormen, of emoties te ervaren. Maar tijdens de driedaagse conferentie Worlding the Brain, die afgelopen week plaatsvond in Crea, wordt het brein vanuit een veel breder perspectief benaderd. Wat gebeurt er als we het brein uit de beklemmende context van het lab halen en nestelen in onze chaotische en complexe wereld?

Verbonden aan de conferentie presenteerde de vierde editie van Stedelijk Statements, een programma van het Stedelijk Museum Amsterdam, een avondprogramma waarin het brein benaderd wordt vanuit de kunsten. Professor Film en Media Studies en tevens organisator van Worlding the Brain, Patricia Pisters, nam de organisatie van de avond op zich en liet verschillende kunstvormen de revue passeren. De avond wordt goed bezocht, alle 250 zitplaatsen in het Teijin auditorium zijn uitverkocht, wat de populariteit van een onderwerp als ‘het brein’ onderschrijft.

Introductie Worlding The Brain door Patricia Pisters, foto Nim Goede 

De avond wordt toepasselijk ingeleid met de door Pisters uitgekozen korte film Phi van de hand van neurowetenschapper Guillaume Dumas. De film verbeeldt een letterlijke reis van het brein vanuit het lab de wereld in en is daarmee illustratief voor waar Worlding the Brain voor staat. In de eerste helft van film, die in zwart-wit is gefilmd, volgt de camera een geobsedeerde neurowetenschapster die in haar lab het mysterie rondom intersubjectiviteit probeert te ontrafelen. In haar zoektocht vermijdt ze echter ironisch genoeg het contact met anderen. Ze is de wanhoop nabij, de gangbare metafoor van het brein als computer biedt geen inzicht in onze dagelijkse omgang met anderen. Het beeld vaagt weg. In de tweede helft van de film zien we dezelfde neurowetenschapper, ditmaal in kleur, terwijl ze met een electrodenkap op haar hoofd door een veld rent. Daar ontmoet ze iemand die yoga-oefeningen aan het doen is en geïntrigeerd begint ze haar te imiteren. Dan dringt het tot haar door: onze interactie met anderen valt niet te verklaren door naar het individuele en geïsoleerde brein te kijken en al helemaal niet als we dit brein beschouwen als een statische informatieverwerker. Ons brein is belichaamd en is gesitueerd in een wereld. Intersubjectiviteit is alleen te begrijpen door het brein te bestuderen in onze belichaamde omgang met anderen.

Film still van Guillaume Dumas' film Phi, courtesy Guillaume Dumas 

Een andere vorm van het “werelden” van onze hersenen komt naar voren in het architectonische kunstproject Trusted Strangers van RAAAF (Rietveld Architecture-Art-Affordances). Middels een gerenderde computer simulatie leiden de gebroeders Rietveld (Erik & Ronald) het publiek door een model van hun voorstel voor een nieuw drijvend park in het IJ. Het park bestaat uit een aantal sloepen, die op verschillende manieren en in verschillende combinaties aaneengeschakeld kunnen worden. Elke sloep wijdt zich aan een bepaalde subcultuur of bevolkingsgroep, met het idee dat door deze sloepen met elkaar te verbinden bezoekers ook uitstapjes naar andere sloepen zullen maken (en dat er zo meer interactie onderling ontstaat). Eens in de zoveel tijd zal bovendien de volgorde waarin de sloepen liggen worden omgegooid, om zo steeds meer subculturen met elkaar in aanraking te laten komen. Het concept van Trusted Strangers is gegrond in extended cognition (ook wel de extended mind theorie genoemd), een branche van de cognitiewetenschappen die beweert dat cognitie niet enkel beperkt is tot onze hersenactiviteit. Een belangrijk begrip in deze tak is affordances, waar de broers tijdens hun presentatie dan ook vaak op terugkomen. Elk fysiek object heeft voor de mens een beoogde functie, één die bepaald wordt door onze conventies. Bijvoorbeeld: een stoel veroorlooft jou er op te zitten en een mircofoon om er in te spreken. Als gevolg van deze kijk op de wereld is het gedrag van mensen in zekere mate te sturen door bepaalde ontwerpkeuzes toe te passen; elk specifiek ontwerp veroorlooft zijn eigen voorafbepaalde interactie tussen mens en omgeving. In het geval van Trusted Strangers permitteert en stimuleert de opzet van het project de interactie tussen verschillende subculturen en bevolkingsgroepen.

Karen Lancel & Hermen Maat, E.E.G. KISS, courtesy Lancel & Maat

Na de gelikte presentatie is het de beurt aan filosoof Alva Noë om op het project te reageren. Noë haalt een anekdote over Barnett Newman aan, die tijdens zijn eerste solotentoonstelling in de Parsons galerie in New York een briefje op de muur van de tentoonstellingsruimte hing met daarop de instructie om dichtbij te komen en zijn schilderijen van dichtbij te aanschouwen. Tegen de achtergrond van de filosofische ideeen die ten grondslag liggen aan Trusted Strangers, kan het briefje als een subversieve daad beschouwd worden. Ten eerste is het in musea de conventie om niet te dicht in de buurt van de schilderijen te komen, je behoort deze vanaf een veilige afstand te aanschouwen. Newman slaat deze conventie in de wind. Newman spoort de toeschouwer aan om zich tegen zijn eigen gewoontes in te gedragen. Zoals de Franse filosoof Maurice Merleau-Ponty ons leerde, zijn wij geneigd om kleine objecten vanuit een intieme modus te benaderen en om bij het aanschouwen van grote objecten, zoals Newman’s immense schilderijen, een stapje terug te nemen om ze zo in hun geheel in ons blikveld te kunnen vangen. In zekere zin bevrijdt Newman ons dus van onze eigen intuïtieve gedrag, iets wat natuurlijk een vorm van contradictie in zich draagt. De keuze tot handelen ligt echter bij de toeschouwer. Wat Noë hier aankaart is dat hoewel de omgevingen waarin we ons begeven ons uitnodigen om in een bepaalde manier te handelen, wij hier niet machteloos tegenover staan. Of zoals Noë het prachtig weet te verwoorden, “Our skillful sensitivity to, and interest in the environment’s solicitations and the landscape of affordances is always fragile. And not just that: its manifestly fragile. We are creatures of habit that insist on resisting our habits.”

Keynote speaker Alva Noë in Crea, foto Nim Goede 

In haar grappige, doch beangstigende installatie Emotions Go To Work onderzoekt kunstenaar Zoe Beloff hoe onze emoties vandaag de dag in dienst worden gesteld door het kapitalisme. We leven in een wereld waarin we steeds meer verstrengeld zijn geraakt met onze smart objects, die, hoewel ze er dankzij hun fijn uitgekiende ‘humane’ uiterlijk betrouw- en benaderbaar uitzien, achter de schermen onze affectieve data opslaan en gebruiken om meer vermogen mee te genereren. De vraag die Beloff opwerpt, is: Zorgen deze smart objects er daadwerkelijk voor dat wij vrijer zijn, minder tijd en aandacht hoeven te besteden aan allerlei triviale en tijdrovende handelingen, of stellen zij grote bedrijven als Google in staat ons van boven af te controleren? En belangrijker nog: hoe veranderen deze nieuwe technologieën wat het betekent om mens te zijn?

Zoe Beloff, Future Emoji, Foto Nim Goede 

In antwoord op deze laatste vraag behandeld Beloff het fenomeen van de emoji, een onderwerp dat ook in het werk Future Emoji centraal staat, dat in de hal voor het Teijin auditorium te zien is. Hoewel emoji’s schattig aandoen, kunnen deze op gouden munten lijkende iconen, gezien worden als een vorm van emotionele valuta. Ze vereenvoudigen en categoriseren ons vermogen tot emotionele expressie. Beloff legt een link naar George Orwell’s dystopische roman 1984 waarin de overheid de taal langzaamaan versimpeld en ontdoet van zijn metaforische associaties, en dus ook van zijn uitdrukkingskracht. Net als met Newspeak belemmeren emoji’s ons om uit te wijden over waarom wij ons een bepaalde manier voelen. In een dystopische toekomst worden emoji’s wellicht niet meer gecreëerd in het evenbeeld van onze natuurlijke gelaatsuidrukkingen, maar vice versa. Kinderen leren zich niet meer uit te drukken door hun moeder te imiteren, maar door naar hun telefoonscherm te kijken. In zo’n wereld vormt de technologie (en in het verlengde hiervan de grote tech bedrijven) ons vermogen tot affectie en zet zij deze om in affectief vermogen. Hoe kunnen wij ons hier tegen verzetten? Volgens Beloff ligt het antwoord in het feit dat machines niet kunnen nadenken, geen intrinsiek verlangen hebben om ons te overheersen. Wij hebben er zelf voor gekozen om onze technologieen zo te antropomorfiseren, en wij kunnen wellicht dus zelf ook onze affectieve relaties tussen mensen en dingen op een manier inbeelden die niet van bovenaf gecontroleerd wordt. Om deze relatie te reconfigureren moeten wij ons keren tot onze verbeelding en onze dromen, tot fictie en tot spel. Het werk van Beloff is hierbij een mooi begin.

Behalve bovengenoemde hoogtepunten, bood de avond ruimte aan andere uiteenlopende kunstwerken. Schrijver Jason Tougaw las enkele passages uit zijn recent verschenen autobiografie The One You Get: Portrait of a Family Organism voor, psychiater en violist Esther van Fenema en musicus Floor Braam gingen de dialoog met elkaar aan onder begeleiding van hun therapeutisch vioolspel. Ook kon er gezoend worden in Karen Lancel & Hermen Maat’s interactieve installatie EEG KISS II (N.I.R.S.), waar hersengolven gemeten werden tijdens het zoenen en kon je middels de virtual reality installatie If You Are Not There, Where Are You?, gecreëerd door Maartje Nevejan en Monobanda, inzicht krijgen in de raadselachtige absences die sommige epileptici ervaren tijdens hun aanvallen. Tot slot werden er op het grote scherm in de hal beelden getoond van The Art of Neuroscience en een korte opname van een performance van het Nationale Ballet waarin een groep dansers samensmelt tot één groot brein.

Maartje Nevejan, If You Are Not There, Then Where Are You, foto Nim Goede 

De bezoeker van deze editie van Stedelijk Statements verlaat het museum met een verrijkt beeld van het brein, een orgaan waar, zoals deze avond duidelijk wist aan te tonen, de neurowetenschappen geenszins alleenrecht op hebben. 

Stedelijk Statements: Worlding the Brain, Stedelijk Museum Amsterdam, 03.11.2017 van 19:00 – 22:00 

Nim Goede

is promovendus bij ASCA (Amsterdam School for Cultural Analysis, UvA)

Recente artikelen