metropolis m

Installation view of Mariko Mori: Invisible Dimension at Sean Kelly, New York, March 23 – April 28, 2018, Photography: Jason Wyche, New York, Courtesy: Sean Kelly, New York

Nim Goede legt uit waarom verstrengeling zo’n belangrijk begrip is in de kunst en cultuur van vandaag.

Het thema verstrengeling vraagt wellicht om enige inleiding. Hoewel de term verwijst naar een eeuwenoude geschiedenis van holistische wereldbeelden, maakt de meest recente incarnatie deel uit van de kwantumfysica, een onderzoeksveld waarvan de inzichten ons traditionele wereldbeeld in radicale zin hebben veranderd. Waar de klassieke natuurkunde de materiële wereld beschouwt als bestaande uit elementaire deeltjes met vastgestelde eigenschappen en grenzen, waarvan wij door middel van objectieve metingen absolute kennis kunnen vergaren, zijn deze veronderstellingen door de kwantumfysica op losse schroeven komen te staan.

Een belangrijke aanleiding hiervoor is het beruchte tweespletenexperiment, een experiment waarmee bepaald kan worden of een bepaald natuurkundig object zich als deeltje of als golf gedraagt. Om dit te achterhalen worden deze objecten afgevuurd op een plaat met daarin twee minuscule spleten, waardoor zich een patroon aftekent op het achterliggende scherm. Welk patroon verschijnt is afhankelijk van hoe het object zich gedraagt. Volgens de wetten van de klassieke natuurkunde staan deze eigenschappen vast, een deeltje kan zich nooit als golf gedragen en vice versa. Toen men echter elektronen op de plaat af vuurde, waarvan men tot dan toe dacht dat dit deeltjes waren, gebeurde er iets vreemds; er ontstond een zogenaamd ‘diffractiepatroon’, een patroon kenmerkend voor een golf. Het werd echter nog gekker: toen men vervolgens door middel van een aangepast meetinstrument de toestand van de elektronen probeerde te achterhalen op het moment dat ze de gleuven passeren, resulteerde dit in een patroon kenmerkend voor deeltjes. Het was alsof de elektronen wisten dat ze bekeken werden en zich daarom anders gingen gedragen. Deze experimenten suggereren dat elektronen geen vaststaande eigenschappen bezitten en, belangrijker nog, dat de eigenschap die geobserveerd wordt afhankelijk is van en dus verstrengeld is met het meetinstrument waarmee de eigenschap gemeten wordt. Deze bevindingen zetten het hele idee van een vaststaande en objectief meetbare werkelijkheid op zijn kop!

Daarmee is de kous echter nog niet af. Zo stelt de kwantumfysica ook dat er deeltjes bestaan die over grote afstanden met elkaar verstrengeld zijn. Dit wil zeggen dat op het moment dat de toestand, bijvoorbeeld de draairichting, van het ene verstrengelde deeltje gemeten wordt dit onmiddellijk invloed heeft op de toestand van het andere deeltje, ook als deze twee deeltjes zich op twee uitersten punten van ons universum bevinden. Ook dit idee druist in tegen alle klassieke natuurwetten. Het is om die reden dat Albert Einstein deze vorm van kwantumverstrengeling cynisch duidde als ‘spookachtige werking op afstand’. Hiermee leek hij dit fenomeen te verdoemen tot de paranormale categorie en dus tot het buitenwetenschappelijke. In 2014 slaagde de onderzoeksgroep van professor Ronald Hanson aan de TU Delft er echter als eerste ter wereld in om een kwantumverstrengeling tot stand te brengen tussen twee elektronen over een afstand van 1,3 kilometer. Hiermee leverden ze sterk wetenschappelijk bewijs voor het bestaan van dit ‘spookachtige’ fenomeen. Momenteel legt de onderzoeksgroep de grondslag voor een heus kwantuminternet en is de prognose dat in het jaar 2020 vier Nederlandse steden via een dergelijk netwerk met elkaar in verbinding zullen staan.

De weerslag van kwantumfysische bevindingen is echter niet enkel van toegepaste aard, ook theoretici laten zich inspireren. Zo is theoretisch fysicus en feministe Karen Barad de afgelopen jaren een veelgehoorde naam binnen de kunstwereld. In haar theoretische kader, agential realism genaamd, verweeft zij inzichten uit de kwantumfysica met feministische theorie en laat zij ons nadenken over de ontologische, epistemologische, maar ook ethische implicaties van een kwantumverstrengelde wereld. Zo lijken veel hedendaagse kunstpraktijken nauw vervlochten met haar ideeën.

Installation view of Mariko Mori: Invisible Dimension at Sean Kelly, New York, March 23 - April 28, 2018, Photography: Jason Wyche, New York, Courtesy: Sean Kelly, New York

Hoewel de kwantumfysica en de concepten en implicaties die zij met zich meedraagt wellicht moeilijk te bevatten zijn, spreekt zij enorm tot de verbeelding. Zo zijn onlangs verschenen films als Coherence (2013) en series als Sense8 (2015-2018) onmiskenbaar geïnspireerd door de kwantumfysica en geven zij hieraan een artistieke draai. In dit nummer tonen we, mede geïnspireerd door het werk van Barad, een bredere, sociale inslag van het begrip. In veel recente kunst wordt verwezen naar allerlei vormen van verstrengeling, op verschillende niveaus en in verschillende maten van zichtbaarheid, die eenieder van ons richting geeft, maar ook van invloed laat zijn op de wereld zoals die zich ontplooit.

DIT IS DE INLEIDING VAN HET THEMA ‘ENTANGLEMENT’ IN METROPOLIS M – NUMMER 5-2018. MET ONDER MEER EEN INTERVIEW MET MARIKO MORI, EEN ESSAY OVER KAREN BARADS INVLOED OP EEN JONGE GENERATIE MAKERS EN EEN ESSAY OVER SHEZAD DAWOOD. METROPOLIS M KRIJGT GEEN SUBSIDIE. STEUN METROPOLIS M, NEEM EEN ABONNEMENT. ALS JE NU EEN JAARABONNEMENT AFSLUIT STUREN WE JE DIT NUMMER GRATIS OP. MAIL JE NAAM EN ADRES NAAR  [email protected] (ovv nr 5)

Nim Goede

is promovendus bij ASCA (Amsterdam School for Cultural Analysis, UvA)

Recente artikelen