metropolis m

Jan van de Pavert, de Nieuwkomers, 2019, olie op aluminium, 300x150cm,Collectie Centraal Museum Utrecht

Voor de tentoonstelling Dromen in beton in het Centraal Museum maakten Mounira Al Solh, Zachary Formwalt en Jan van de Pavert speciaal werk dat is aangekocht door het Centraal Museum. Merle Smeets bezocht de tentoonstelling en sprak in het kader van de Metropolis M Special Nieuwe Collectie met Laurie Cluitmans over de tentoonstelling en de nieuwe aanwinsten. 

Vanaf de jaren zestig verandert de stad Utrecht ingrijpend. De woonwijk Kanaleneiland verrijst om te voldoen aan de grote woningvraag en met winkelcentrum Hoog Catharijne hoopt men zowel de stad te transformeren tot metropool van formaat als een groeiend verkeersprobleem op te lossen. De afgelopen decennia zijn beide plekken ingrijpend veranderd. Als stadsmuseum stelt Centraal Museum Utrecht de vraag hoe dit recente verleden te begrijpen en beschrijven. Kunstenaars kunnen hierbij volgens het museum van groot belang zijn, en daarom nodigde het Mounira Al Solh, Zachary Formwalt en Jan van de Pavert uit om nieuw werk te maken dat een directe relatie aangaat met deze Utrechtse wijken. 

Het werk is te zien in de tentoonstelling Dromen in beton (28.9.2019 t/m 19.1.2020), die werd samengesteld door conservator hedendaagse kunst Laurie Cluitmans, conservator design Natalie Dubois en conservator stadsgeschiedenis René de Kam. De kunstopdrachten vormen een kans om de collecties stadsgeschiedenis en hedendaagse kunst met elkaar te verbinden, stelt Cluitmans. Door middel van wat zij hun ‘subjectieve blik’ noemt, ontrafelen de kunstenaars de geschiedenis van twee eens utopische stadsvernieuwingsprojecten.

De eerste plannen voor Hoog Catharijne werden gepresenteerd in de jaren zestig en omvatten een gigantisch overdekt winkelcentrum en uitgebreid verkeersplan voor de stad. De Amerikaanse kunstenaar Zachary Formwalt (Albany, 1979) verdiepte zich in de geschiedenis van dit ambitieuze plan. Samen met conservator stadsgeschiedenis René de Kam deed hij onderzoek in het depot en archief van het museum. Daar raakte hij geïnspireerd door de monumentale maquette van de stad Utrecht en Hoog Catharijne uit de jaren zeventig en tachtig. In dit model en de dromen die erin waren vastgelegd, zag Formwalt een verwantschap met het Amerikaanse Futurama, dat in 1939 werd gepresenteerd op de New York World Fair. Dit enorme schaalmodel gaf een toekomstvisie op nieuwe snelwegen die steden in de nabije toekomst met elkaar zouden verbinden.

In zijn film Hoog Catharijne and its models zoomt Formwalt in op deze ontwerpen en gebruikt ze als model om op kritische wijze te kijken naar de manieren waarop de verkeersstromen rondom en de beweging van consumenten in het winkelcentrum worden beheerst. Door middel van archiefmateriaal en beelden van de huidige situatie laat hij zien hoe het ontwerp van Hoog Catharijne deze bewegingen sterk stuurt om, citeert hij Walter Benjamin, een goed controleerbare ‘compacte massa’ te creëren. Formwalt plaatst het winkelcentrum daarbij ook in hedendaagse ontwikkelingen, waarbij consumenten continue gemonitord worden en de fysieke en digitale ruimte in elkaar overgaan.

Net als Hoog Catharijne was Kanaleneiland een symbool voor de toekomstdroom die Nederland vanaf de jaren zestig probeerde te verwerkelijken. Die droom bleek echter niet lang houdbaar: de laatste decennia stond de wijk bekend als een probleembuurt met grote sociale en economische problemen. De negatieve beeldvorming die ontstond had directe weerslag op onder meer de Turkse en Marokkaanse gemeenschappen die er leefden. Tussen de rijen betonnen flatgebouwen, leek geen ruimte voor individuele verhalen.

Zachary Formwalt, Hoog Catharijne and its models, 2019, filmstill, collectie Centraal Museum.

Zachary Formwalt, Hoog Catharijne and its models, 2019, filmstill, collectie Centraal Museum.

Mounira AL Solh, installatie Dromen in beton, Cnetraal Museum Utrecht

Mounira Al Solh, Zo Druk Wallahi, 2019

Mounira Al Solh (Beiroet, 1971) ging juist op zoek naar persoonlijke verhalen. Zij sprak met de bewoners van Kanaleneiland, tekende hun verhalen op en schetste hun leefomgeving. Het werk is een voortzetting van haar doorlopende reeks I strongly believe in our right to be frivolous, die zij in 2012 begon en welke bestaat uit portretten en verhalen van gedwongen migranten in uiteenlopende steden. Op dunne vellen geel papier toont zij de kwetsbare en intieme ervaringen van mensen die in Kanaleneiland een nieuw bestaan proberen op te bouwen. Ieder verhaal dat Al Solh tekent staat op zichzelf, maar is tegelijkertijd emblematisch voor soortgelijke verhalen van mensen op andere plekken. Het individuele en het collectieve, het lokale en het globale worden op deze manier met elkaar verweven.

Die inbedding binnen een grotere, historische context vormt ook in het werk van Jan van de Pavert (Zeist, 1960) een belangrijk gegeven. Net als Mounira Al Solh ging hij in Kanaleneiland op zoek naar bewoners die zich door hem wilden laten portretteren. Hij koos voor een monumentale schildering van drie meter hoog bij drie meter breed. In dit werk, De Nieuwkomers, brengt hij portretten van huidige bewoners samen met die van historische figuren. Hij liet zich daarbij inspireren door de politiek geëngageerde schilderingen van de Mexicaanse kunstenaar Diego Rivera. Zo portretteert Van de Pavert deelnemers aan de demonstratie tegen de zogenaamde pasjeswet in 1975 en toont op de achtergrond een Arabische godin en Syrische zangeres. Van de Pavert schildert niet alleen een portret van de wijk van nu, maar creëert met de door hem samengestelde context ook een speculatief historisch document.

Jan van de Pavert, De Nieuwkomers, 2019

Ook het museum heeft een rol in die geschiedschrijving. Het is onze hoop dat de inwoners van deze Utrechtse wijk zich vanaf heden langzaam ook zullen herkennen in de collectie, zegt Laurie Cluitmans. Om echter te voorkomen dat de kunstopdrachten slechts eenmalige gebaren blijven, wil het Centraal Museum blijven investeren in de band met de bewoners van Kanaleneiland. 

LEES MEER OVER DE AANKOPEN VAN WERK VAN ANNA UDENBERG, LISA WALKER, WAFAE AHALOUCH, ALLE JONG, MARTIN PEULEN, THOMAS TRUM, ROB VAN KONINGSBRUGGEN, OSSIP ZADKINE EN VELE ANDEREN IN DE SPECIALE COLLECTIEBIJLAGE VAN METROPOLIS M NR 6 NIEUWE CRITERIA. NU IN DE WINKEL. ALS JE NU EEN JAARABONNEMENT NEEMT STUREN WE DIT NUMMER MET DE BIJLAGE GRATIS OP. MAIL JE NAAM EN ADRES NAAR [email protected]

Dromen in Beton, Centraal Museum Utrecht, t/m 19.1.2020 (LAATSTE WEEKEND)

 

Besproken verwervingen: Zachary Formwalt, Hoog Catharijne and its models,  filmstill, 2019; Mounira Al Solh, Zo Druk Wallhi مرحبا, tekeningen, 2019. Courtesy Sfeir Semler; Jan van de Pavert, De Nieuwkomers, olieverf op aluminium, 2019. Collectie Centraal Museum

Merle Smeets

is cultuurwetenschapper en kunsthistoricus

Recente artikelen