metropolis m

JanJaap van der Wal beluistert de door hem ingesproken audiotour in het Fries Museum, courtesy Fries Museum, Leeuwarden, foto Laurence Aaij

Iedereen die wel eens een tentoonstelling bezoekt kent ze: trouwe museumbezoekers die stokstijf voor een schilderij staan met een luistertoestel tegen het oor gedrukt. Begin dit jaar toen de musea nog gesloten waren voor publiek, raakte Alix de Massiac geïntrigeerd door het fenomeen van de audiotour. Hoe, en voor wie worden deze gemaakt? Wie luistert ernaar? Ze zette zich over haar initiële weerzin heen en maakte een tour langs de musea aan de hand van hun audiotours.

‘Als we even teruggaan in de tijd, moest je voor het maken van een afbeelding bij kunstenaars zijn. En wie het wilde zien moest ernaartoe. Musea werden de plek waar die productie van beelden overzichtelijk werd gemaakt. Keurig gesorteerd op tijd, plaats en techniek. Maar nu zijn die beelden overal. Je kunt ze opzoeken op de computer, of de smartphone of je kunt ze zelf maken.’

Zo opent Caspar Stalenhoef de podcast Beeldmacht. Kunst van kritiek in tijden van TikTok die hij maakte voor het Frans Hals Museum. In de podcast komen audiofragmenten langs uit films die in de gelijknamige tentoonstelling worden gepresenteerd, en vertellen directeur Ann Demeester en curator Melanie Bühler over de tentoonstelling. Het is rustig, informatief en goed gemonteerd. En het is een podcast, iets waar ik door het Frans Hals Museum op werd gewezen toen ik hun persafdeling vroeg naar de meest recente audiotours.

Begin dit jaar steeg mijn interesse in de audiotour. Hoe, en voor wie worden deze gemaakt? Wie luistert er daadwerkelijk naar? Tot voor kort was ik een te grote snob om naar een balie te lopen en een zwart toestel met te kleine oortjes en te veel draden om mijn hals te hangen. Het beeld van de trouwe museumbezoeker, stokstijf voor een schilderij met luistertoestel tegen het oor, stond me tegen. Maar dit jaar heeft ook daar verandering in gebracht. Ik was thuis, miste tentoonstellingen en was benieuwd hoe musea hun functie naar buiten toe uitdragen nu ze niet open zijn. Ik besloot een tour langs de musea te maken aan de hand van hun audiotours.

Een Britse studie uit 2015, uitgevoerd door Shelley Mannion, Amalia Sabiescu en William Robinson in opdracht van het British Museum, toont aan dat mijn weigering audiotours ter hand te nemen wellicht niet enkel aan mijn snobisme lag. Audiotours worden weinig beluisterd, en bezoekers die dat wel doen hebben er opvallend duidelijke verwachtingen van. Gevraagd naar het doel van de audiotour herhaalden zij als mantra: ‘informatie voorbij de tekstbordjes.’ Verdieping dus, in de breedste zin van het woord.

Steven Kolsteren, tot mei van 2020 hoofd Educatie bij het Groninger Museum, wees me in een mailwisseling op de uitdagingen van de ontwikkeling, productie en verspreiding van een audiotour. Het Groninger museum heeft flink geëxperimenteerd met audiotours die beurtelings werden ingesproken door acteurs, bekende Nederlanders (een klassieker onder de audiotours) of mensen die zich inhoudelijk tot de tentoonstelling verhielden. De snelheid waarmee de tentoonstellingen wisselen betekent, aldus Kolsteren, meer ruimte om te experimenteren maar ook beperkte budgetten waardoor de mogelijkheden versmallen. 

In een hoofdstuk uit The Routledge Handbook of Museums, Media and Communication (2018) beschuldigt kunsthistoricus Peter Samis museumdirecteuren ervan de gelimiteerde audiotour als alibi te gebruiken om de van buitenaf verlangde communicatie tot een minimum te beperken. Zijn beef is vooral met de afwezigheid van interactiviteit, maar het is gezien de algemene toegankelijkheidswens opvallend dat sommige audiotours in Nederland nog steeds niet online te beluisteren zijn. Niet tijdens de tentoonstelling, ook niet erna. Audiotours bevinden zich achter een dubbele barrière: het kopen van een kaartje én de fysieke aanwezigheid in het museum. Van buitenaf krijg je er geen toegang toe.

[blockquote]Podcasts, zo lijkt men te redeneren, zijn ook te begrijpen zonder je neus op het canvas te drukken.

De podcast biedt uitkomst. Podcasts, zo lijkt men te redeneren, zijn ook te begrijpen zonder je neus op het canvas te drukken. Op allerhande providers zijn ze te vinden. Op Soundcloud wordt Lily van der Stokker voor het Stedelijk Museum Amsterdam geïnterviewd over haar werk en leven door Tjitske Mussche van Radiomakers Desmet. Op Facebook wandelen modejournalist Cécile Narinx en Jasmijn Bergisch, assistent hoofd Atelier bij Viktor&Rolf op hun gemak door de tentoonstelling The Art of Lace in het Textielmuseum in Tilburg. Ze schakelen daarbij moeiteloos tussen hun rol als expert, ervaringsdeskundige en bewonderende bezoeker.

Audiotours zijn voor tijdens het bezoek, podcasts voor ervoor of erna, zo lijkt gedacht. Hoe die twee zich inhoudelijk onderscheiden blijft onduidelijk. De een interviewt, de ander monteert gesprekken en geluiden tot één geheel. Er wordt voorgelezen, een script gespeeld en soms lachend geïmproviseerd. De hardware lijkt beslissend voor de naam die de opname krijgt. 

Onder andere het Centraal Museum en het Amsterdam Museum doen niet moeilijk en plaatsen al hun audiomateriaal op Soundcloud. Heerlijk zijn enkele fragmenten uit de audiotour bij de tentoonstelling 100 jaar Schiphol – klaar voor vertrek? (2016) in het Amsterdam Museum waarin Hannie, een van de omroepstemmen van Schiphol de luisteraar door de tentoonstelling loodst. Eindelijk een soundscape die de mogelijkheden van het medium verkent. Terwijl dit elders al de norm is, blijft mijn Grand Tour door het auditieve Nederlandse museumlandschap een soms wat kale en eentonige (al dan niet subjectieve) informatiebak – of de acteur Pierre Bokma die nu inspreekt of niet. Het ligt niet aan de afwezige interactiviteit, een wat mij betreft overschat begrip, maar aan de afwezigheid van affect: het deed me vrijwel niets.

[h1]Pionier

Het Stedelijk Museum Amsterdam presenteerde onder leiding van Willem Sandberg in 1952 de eerste audiotour met een ringleiding en een magnetische band. Op hun Youtubekanaal is te zien hoe het Polygoonjournaal hier aandacht aan besteedde. De presentator vertelt: ‘Dit is geen bijeenkomst van hardhorenden, maar deze mensen zijn bezoekers van het Amsterdam Stedelijk Museum die volgens een zeer moderne methode worden rondgeleid. Via een hoorapparaat krijgen zij een rondleiding en worden zij gedirigeerd naar de verschillende kunstscheppingen.’ Het filmpje snijdt naar het beeld van een lopende band; een vrouwenstem leest op in het Frans: ‘L’objet d’une curiosité malsaine du public…’ en gaat door voordat het onderwerp van de ongezonde nieuwsgierigheid van het publiek duidelijk wordt. Toen al presenteerde men als subliminale boodschap de heersende argwaan wat het publiek nou te neuzen had.

Toch is er tussen 1952 en 2020 het een en al veranderd. Kunstscheppingen zijn nu kunstwerken en dirigeren is een vies woord geworden. Het is een van de bekendste en grootste ontwikkelingen van het museum in een notendop: de manier waarop bezoekers steeds meer als actieve participanten in een levend museaal ecosysteem benaderd worden. Deze paradigmaverschuiving is nog steeds niet geheel doorgevoerd, maar wordt met horten en stoten steeds verder geïmplementeerd. 

In de jaren zestig experimenteerde het Science Museum in Londen in navolging van het Stedelijk met de audiotour. Sturend was daarbij de ervaring van de tentoonstelling als landschap waarbij de gemiddelde bezoeker idealiter een heel scala aan emotie met informatie kon verbinden om zo de gepresenteerde wetenschap en technologie beter op waarde te kunnen schatten. De lichamelijke sensatie die gepaard gaat met iets stijf tegen het lichaam drukken en het geregisseerd bewegen door de goed gevulde kennisruimte werd daar zeer serieus genomen. Geluid en mobiliteit van de bezoeker zorgden deels voor een hernieuwde opstelling en aansluitende belevenis van de tentoonstellingen. Het enthousiasme voor de technologische vernieuwing zorgde dat het object in de hand en aan het oor niet als een beperking werd ervaring maar als een drager van emotionele betrokkenheid met de presentatie. Daarbij werd de audiotour (nog) niet gezien als een goedkope en flexibele gids maar als een geheel nieuwe manier om educatie aan de gemiddelde bezoeker aan te bieden. Toch wordt de effectiviteit ervan tot op heden in twijfel getrokken. De audiotour stuit daarbij op dezelfde weerstand als andere technologische innovaties die een naadloze en intuïtieve communicatie beloven, zoals virtual Reality, 3D-films en immersieve games: wanneer wordt het technologische verlengstuk irritant en kies je ervoor het uit te zetten?

[blockquote]Wanneer wordt het technologische verlengstuk irritant en kies je ervoor het uit te zetten?

Audiotoer in een van de eerste musea dat zich ermee bezig hield: Science Museum Londen

De audiotour in de kunsttentoonstelling houdt nog altijd te weinig rekening met de subtiele lichamelijke ervaring van het bewegen door de ruimte en gaat er te veel vanuit dat de bezoeker roerloos luistert. Ondertussen moet het lichaam constant schakelen tussen luisteren en besturen, lopen en staan. De continuïteit in de ervaring ontbreekt doordat die handmatig moet worden aangestuurd, of nog erger, doorbroken wordt doordat een sensor in de zaal bepaalt wanneer het tijd is over te gaan op een volgend fragment. Overslaan of afluisteren? De audiotour die tentoonstellingen verlicht en de bezoeker in staat stelt zich simultaan door het museum en de audiotour te navigeren moet bij mijn weten nog worden ontwikkeld.

Terug naar het begin, ‘als we even teruggaan in de tijd’. De audiotour kampt met moeilijkheden die mijn kennismakingsronde nogmaals hebben benadrukt. De doelgroep is uiteenlopend, de verwachtingen hooggespannen of afwezig. De techniek van de audiotour is voor de luisteraar in een halve eeuw nauwelijks veranderd. Er moet iets worden vastgehouden en opgezet, en men moet ergens stil gaan staan om de audiotour te kunnen begrijpen. 

Ik herneem de woorden van Stalenhoef in Beeldmacht. Net als beeld is geluid overal, het kan aan elkaar geplakt of uit elkaar getrokken en nieuwe verbanden aanleggen. Het zijn die verbindingen die het licht aan de horizon van mijn reisverslag markeren: de stemmen en verhaallijnen die nagalmen en de echo’s van anderen die mijn eigen echokamer permanent komen stofferen. We doen wat we kunnen.

Alix de Massiac

is redacteur bij Metropolis M en maakt podcasts

Recente artikelen