metropolis m

Chiara Fumai, Annie Jones reads Valerie Solanas, 2013, filmstill.

DJ, medium en kunstenaar, Chiara Fumai spreekt in haar werk de taal van een ander. Verontrustend direct, poëtisch en indringend, vraagt ze aandacht voor gemarginaliseerden en onderdrukten, voornamelijk vrouwen die soms al tijden dood zijn. Ter gelegenheid van Fumais overlijden, nu vijf jaar geleden, portretteert  Kari Conte voor Metropolis M een kunstenaar wier stem na haar dood alleen maar sterker klinkt.

This text is also available in English.

Chiara Fumai (Rome, 1978 – Bari, 2017) arriveerde vlak na de presidentsverkiezingen van begin 2017 in New York City, een bijzonder moeilijke tijd in de Verenigde Staten. De meeste inwoners van New York — een Democratisch bolwerk — waren nog steeds geschokt over de verkiezingsuitslag. Een donkere wolk dreigde aan de horizon, terwijl ongeloof geleidelijk veranderde in verdriet, onrust en angst voor de aanstaande inauguratie van Trump. Het was in deze tumultueuze tijden dat Fumai begon aan haar zes maanden durende artist residency bij het International Studio & Curatorial Program (ISCP) in Brooklyn.

Op 21 januari 2018, de dag na de inauguratie, woonde ik de Women’s March bij in Washington D.C. Deze historische demonstratie bracht bijna een half miljoen mensen in Washington en wereldwijd nog miljoenen meer op de been, uit verzet tegen Trumps vrouwonvriendelijke uitspraken. Op dat moment leek het even alsof de maatschappij honderd jaar achteruit was gegaan in de strijd voor gender- en rassengelijkheid. In ieder geval werden feministische idealen een actief en integraal onderdeel van het dagelijkse debat. Het was onder deze omstandigheden dat ik voor het eerst in aanraking kwam met het werk van Fumai. Hoewel er voor mij geen betere tijd en plaats was om haar ideeën en energie te ontdekken, woog deze negatieve politieke en psychologische omgeving voor Fumai zelf te zwaar. Na zes weken in New York City keerde ze terug naar Italië. Veel van Fumais collega’s — onder wie Vito Acconci, Jonas Mekas, Jack Smith en Valerie Solanas — lieten zich vormen door de intellectuele en esthetische krachten van de stad, en ik vraag me vaak af wat ze nog zou hebben geproduceerd als ze langer in de Verenigde Staten was gebleven. 

Samen met veel andere dingen over Fumai zal dit voor altijd een enigma blijven. In augustus van datzelfde jaar zou Fumai tragisch komen te overlijden op de jonge leeftijd van 39 jaar. Ze liet een oeuvre na dat in slechts tien jaar tijd werd geproduceerd en dat nog lang zal worden herdacht. Geworteld in radicaal feminisme — zij noemde het ‘ultra-feminisme’ — omvatte haar praktijk ook alternatieve vormen van kennis, van occultisme tot ritueel, van magie tot esoterie. In haar installaties, performances, video’s, tekeningen, collages en foto’s ageerde ze tegen de ongelijke machtsverhoudingen en het tot zwijgen brengen van onderdrukte en gemarginaliseerde mensen — met name vrouwen. In het licht van de massale opkomst van wereldwijde bewegingen voor sociale rechtvaardigheid blijkt haar werk steeds relevanter en zelfs vooruitstrevend.

Overzicht van Poems I Will Never Release, 2021, La Loge, Brussels. Courtesy and copyright The Church of Chiara Fumai and La Loge. Foto: Lola Pertsowsky.

Overzicht van Poems I Will Never Release, 2021, La Loge, Brussels. Courtesy and copyright The Church of Chiara Fumai and La Loge. Foto: Lola Pertsowsky.

Chiara Fumai, There Is Something You Should Know, 2011, in Poems I Will Never Release, 2020, bij Centre d’Art Contemporain Genève. Courtesy The Church of Chiara Fumai, Foto: Mathilda Olmi

We mogen dan ook van geluk spreken dat vorig jaar een aantal Europese instellingen de handen ineen sloegen voor de reizende tentoonstelling Poems I Will Never Release 2007-2017, een retrospectief van vrijwel het hele oeuvre van Fumai. De tentoonstelling begon vorig jaar in het Centre d’Art Contemporain in Genève, Zwitserland, en was daarna te zien in het Centro Pecci in Prato, Italië, en in La Loge, Brussel, België. Dit jaar reist de tentoonstelling nog door naar La Casa Encendida, Madrid, Spanje. Het retrospectief werd samengesteld door Francesco Urbano Ragazzi (vice-directeur van nalatenschapsorganisatie The Church of Chiara Fumai) en Milovan Farronato (directeur en curator van de Fiorucci Art Trust) in samenwerking met Mara Montanaro en de curatoren van alle deelnemende instituten. Zo krijgt de tentoonstelling bij elke iteratie een ander formaat, vorm en inhoud.

Medium

De constellatie van tekens, symbolen, archieven, mensen en teksten waarop Fumais werk gebaseerd is, staat ook in elk van de tentoonstellingen centraal. Fumais referenties staan los van chronologie en zijn afkomstig uit zeer verschillende perioden en geografieën. Er is vaak gezegd dat haar vroegere carrière als DJ van grote invloed was op haar artistieke proces: voor haar werken leende, remixte en collageerde ze behendig uiteenlopende bronnen en objecten uit haar uitgebreide verzameling kleren, rekwisieten, boeken en platen. Een groot deel van dit fascinerende archief is ondergebracht bij het CRRI – Centro Ricerca Castello di Rivoli in Turijn. In zekere zin was Fumai naast DJ ook een medium, niet alleen in spirituele zin, maar ook door de manier waarop de ideeën en woorden van anderen via haar werk werden overgebracht en versterkt.

Overzicht van Poems I Will Never Release, 2021, La Loge, Brussels. Courtesy and copyright The Church of Chiara Fumai and La Loge. Foto: Lola Pertsowsky.

Taal speelt een belangrijke rol in haar werk, al schreef ze haar teksten zelden zelf. In plaats daarvan maakte ze gebruik van de woorden van anderen en bracht ze onwaarschijnlijke historische figuren met elkaar in gesprek die nooit eerder met elkaar in verband waren gebracht. In haar gehele praktijk worden deze teksten zowel mondeling als materieel gereanimeerd. Fumai reciteerde teksten in haar performances en video’s, en reproduceerde ze in haar tekeningen en diagrammen. Haar praktijk omvat een uitgestrekt web van literaire verwijzingen die in haar werk een hernieuwde betekenis krijgen.

Om het werk van Fumai te begrijpen zal je eerst kennis moeten maken met de historische vrouwen die haar door haar gehele oeuvre vergezellen. Onder hen zijn de Italiaanse Eusapia Palladino (1854-1918), een spiritualistisch medium dat doorgaans als een oplichtster wordt beschouwd; Ulrike Meinhof (1934-1976), een militante en de oprichtster van de Red Army Faction (RAF); Zalumma Agra, de door de rijke New Yorkse entertainer P.T. Barnum gepresenteerde ‘Circassische schoonheid’ die bekend stond als de ‘Ster van het Oosten’ (ca. 1840); Annie Jones (1865-1902), de bebaarde dame die gepresenteerd werd in hetzelfde beroemde negentiende-eeuwse rariteitenkabinet van P.T. Barnum; Dogaressa Elisabetta Querini Valier (1628-1709), de enige vrouw van een doge die ooit enige macht heeft uitgeoefend; activiste Carla Lonzi (1931-1982) en haar feministische organisatie Rivolta Femminile; Valerie Solanas (1936-1988), schrijfster en radicaal feminist; en filosoof en revolutionair socialist Rosa Luxemburg (1871-1919).

Overzicht van Poems I Will Never Release, 2021, La Loge, Brussels. Courtesy and copyright The Church of Chiara Fumai and La Loge. Foto: Lola Pertsowsky.

Door feiten en fictie over elkaar heen te leggen en zo de geschiedenis te herschrijven, verbeeldde Fumai nieuwe stemmen voor deze vrouwen, die tijdens hun leven onmogelijk zouden zijn geweest. Fumai vertolkte hun aanwezigheid in performances terwijl ze van werk naar werk reisde met haar groeiende leger van buitenbeentjes, vertrapten en verguisden — allemaal afkomstig uit compleet andere werelden maar toch verbonden in hun gedeelde non-conformiteit. De levens van deze vrouwen strekken zich over vier eeuwen uit. Hoewel ze allemaal in hun eigen wereld de status quo oprekten, zijn ze vandaag stuk voor stuk in verschillende mate vergeten. In zekere zin personifieerde Fumai aspecten van elk van deze vrouwen; door hen en hun nalatenschap letterlijk te belichamen, leerde ze zichzelf beter kennen als kunstenaar.

Om het werk van Fumai te begrijpen zal je eerst kennis moeten maken met de historische vrouwen die haar door haar gehele oeuvre vergezellen.

Overzicht van Poems I Will Never Release, 2021, La Loge, Brussels. Courtesy and copyright The Church of Chiara Fumai and La Loge. Foto: Lola Pertsowsky.

Deze vrouwelijke protagonisten staan aan de basis van de tentoonstelling Poems I Will Never Release 2007-2017. Een drietal werken komt voort uit de langdurige ‘samenwerking’ tussen Fumai en het Italiaanse medium Eusapia Palladino. Het eerste werk, Criminal Woman (2011), is een video en installatie gebaseerd op een boek uit 1893, geschreven door criminoloog Cesare Lombroso, over de seances van Palladino. In de video worden middels archieffoto’s en tekeningen getuigenissen uit het boek opgerakeld, waarin Palladino’s bezoekers regelmatig hun twijfels uitspreken over de authenticiteit van de seances. 

In het tweede werk, de video-installatie The Book of Evil Spirits (2015), verschijnt Palladino opnieuw aan tafel tijdens een seance, ditmaal in het dynamische gezelschap van de eerder genoemde Zalumma Agra, Annie Jones, en Ulrike Meinhof. Afwisselend de vier vrouwen belichamend, leest Fumai fragmenten voor uit een vroeg twintigste-eeuws boek van astronoom en auteur Camille Flammarion, die Palladino’s seances bijwoonde en over haar leven schreef. Ook andere teksten komen langs, waaronder het feministische manifest I Say I (1977) van Carla Lonzi en een open brief (1967) die Meinhof schreef aan Farah Diba Pahlavi (de echtgenote van de sjah van Perzië, het tegenwoordige Iran) over de bittere levensomstandigheden van het Iraanse volk. De vrouwen bevinden zich in een gemeenschappelijke ruimte: Fumai roept als Palladino de drie andere vrouwen op, waardoor ideeën uit het verleden worden overgedragen aan het heden. De mogelijkheid om te ‘spreken’ bevrijdt de vrouwen van de onderdrukking die zij tijdens hun leven hebben ervaren. 

Het derde werk dat Fumai maakte in ‘samenwerking’ met Palladino, Less Light, My Dear (2016), bestaat uit vijftien foto’s die verbonden zijn door een citaat uit het boek van Flammarion. Elke foto toont een letter uit de zin ‘less light, my dear’, die uitgesproken zou zijn door Palladino om haar vakkundig bedrog te maskeren. 

Overzicht van Poems I Will Never Release, 2021, La Loge, Brussels. Courtesy and copyright The Church of Chiara Fumai and La Loge. Foto: Lola Pertsowsky.

Andere werken van Fumai roepen de geest op van Valerie Solanas. Hoewel Solanas beroemd werd door het neerschieten van Andy Warhol in 1968, schreef ze een jaar eerder al het S.C.U.M. Manifest (Society for Cutting Up Men), een tekst die oproept tot een radicaal feministische samenleving en de totale uitroeiing van mannen. Fumai wijst er in haar werk op dat Solanas, ondanks haar instabiliteit, ook goede argumenten formuleerde in het manifest, waarmee ze de aandacht afleidt van het enkele incident dat Solanas’ leven op oneerlijke wijze heeft bepaald. De teksten van Solanas fungeerden als constante toetssteen voor Fumai, die vaak naar haar praktijk verwees als ‘unwork’, een term die Solanas ook in haar manifest gebruikt. Op verschillende openingen presenteerde Fumai de S.C.U.M. Elite, een performance waarin vrouwen met bivakmutsen Solanas’ imaginaire revolutionaire moordenaars verbeeldden.

Chiara Fumai, Annie Jones reads Valerie Solanas, 2013, filmstill.

In de video Chiara Fumai reads Valerie Solanas (2013) leest Fumai, in de belichaming van Solanas, het S.C.U.M. manifest voor in een setting die doet denken aan de kamer waarin de voormalige Italiaanse premier Silvio Berlusconi in 1994 zijn toetreding tot de politiek aankondigde. Solanas wordt bijgestaan door meerdere vrouwen in het werk Dogaressa Elisabetta Querini, Zalumma Agra, Annie Jones, Dope Head, Harry Houdini, Eusapia Palladino Read Valerie Solanas (2012-2013). Dit werk bestaat uit zes foto’s waarop Fumai te zien is als de vrouwen die in de titel worden genoemd (alsook Harry Houdini), poserend voor een muur met daarop een citaat uit het S.C.U.M manifest dat luidt: A male artist is a contradiction in terms. De ernst waarmee Solanas in al haar ondernemingen te werk ging, wordt verlicht door Fumais speelse en humoristische benadering van het materiaal. 

Overzicht van Poems I Will Never Release, 2021, La Loge, Brussels. Courtesy and copyright The Church of Chiara Fumai and La Loge. Foto: Lola Pertsowsky.

Een vergelijkbaar gevoel voor humor en absurditeit is aanwezig in veel van Fumais andere werken, zoals The Moral Exhibition House (2012), een klein paviljoen voor performances dat ze bouwde voor dOCUMENTA (13). In het sprookjesachtige interieur trad Fumai op als twee vrouwen die deel uitmaakten van het befaamde negentiende-eeuwse rariteitenkabinet van P.T. Barnum: de ‘ster van het Oosten’ Zalumma Agra en Annie Jones, de beroemdste bebaarde vrouw uit het Victoriaanse tijdperk. In de surrealistische en mystieke installatie vinden kruisbestuivingen plaats tussen Carla Lonzi’s feministisch manifest Let’s Spit on Hegel (1970), I Say I (1977), een tekst over feministisch zelfbewustzijn van de Rivolta Femminile en fictieve bewonderende brieven aan Annie Jones. 

Chiara Fumai, Der Hexenhammer, tentoonstellingsoverzicht bij Museion, 2020. Foto: Augustin Ochsenreite.

Tijdens haar korte residentie bij ISCP in Brooklyn voltooide Fumai een studie voor This Last Line Cannot Be Translated (2017). Deze studie is postuum opnieuw gepresenteerd in het Italiaanse paviljoen op de Biënnale van Venetië in 2019 en is ook opgenomen in Poems I Will Never Release. Het werk is een muurtekening met talloze verwijzingen naar het boek Liber Null & Psychonaut (1987) van Peter J. Carroll, een Britse occultist en aanhanger van de chaos magick theorie die, in tegenstelling tot andere occulte praktijken, niet gericht is op symboliek of spiritualiteit maar op het behalen van concrete doelen of resultaten. Fumai interpreteerde de theorieën als mogelijke bescherming tegen het patriarchaat en bewaarde het boek als een soort talisman. De tekeningen lijken een soort grot voor te stellen vol symbolen en zogeheten ‘sigils’, symbolen die te vervullen wensen representeren. De randen van de tekening bestaan uit onregelmatige puntige lijnen die stalagmieten en stalactieten oproepen, en waarlangs regels uit het boek zijn geschreven. Fumais atelier was al redelijk grotachtig: het had geen ramen, enkel een dakraam, en binnen de residentie bood het een afgeschermde, behouden ruimte. This Line Cannot Be Translated breidde dit idee uit door verlangens op te roepen in een ruimte die bedoeld was voor verbeelding.

Chiara Fumai, The Book of Evil Spirits, 2015, production still. 

De tentoonstelling in Genève, Prato, Brussel en Madrid presenteert Fumai als ‘een vrouw die altijd weigert om als vrouwelijk kunstenaar slachtoffer, ondergeschikte of minderwaardig te zijn’. En als iemand die gebruik maakt van ‘het vocabulaire van bedreiging, overtreding, opstand, vandalisme, geweld en verveling om ongemakkelijke situaties, collages, omgevingen en acties te produceren en zo haar idealen van anarchistisch feminisme te bevorderen.’ Maar we moeten zeker niet vergeten dat Fumais praktijk voortkomt uit een sterke liefde die gevormd wordt door politieke context. Fumai zet zich in voor de vrijheid van onderdrukten en verguisden door ze een stem toe te kennen. Zo bundelt Fumai de echo’s van deze stemmen over de grenzen van tijd en ruimte heen tot een collectief geluid van verzet, dat sinds haar dood alleen nog maar sterker lijkt te weerklinken. Haar werk herinnert eraan dat we samen sterker staan.

Het retrospectief van Chiara Fumais werk, Poems I Will Never Release 2007-2017, is momenteel te zien in La Casa Encendida, Madrid. Meer informatie hier.

Kari Conte

is curator en schrijver

Recente artikelen