metropolis m

Brigidaden, Noorbeek, Limburg

Door de uitkomst van de provinciale staten verkiezingen ziet de Randstad ineens dat het platteland toch minder gekrompen is dan lang gedacht. Er wonen mensen die ook volwaardig aan de samenleving mee willen doen. Hoe kunst en cultuur kunnen helpen bij het maatschappelijke herstel op het platteland.

Van de doe-het-zelf-trend tot het stadstuinieren: in kleurige foto’s wordt op steeds meer plekken, van tijdschriften tot tv-programma’s en reclames, een gezellig beeld van het vertraagde leven in landhuisstijl verkondigd. Dergelijke beelden van het platteland als plaats van verlangen zijn altijd al populair geweest. De Griekse dichter en filosoof Theocritus (ca. 300 voor Christus) schreef al uitvoerig over het paradijselijke platteland, de authenticiteit en nabijheid van de natuur, de praktische doe-het-zelfmentaliteit en het dorpse leven in zijn beroemde pastorale gedichten, De Idylle. Door de eeuwen heen komen deze beelden met een verbazingwekkende regelmaat en in bijna identieke beeldspraken steeds opnieuw bovendrijven, vooral wanneer het leven in de stad te ingewikkeld of overweldigend wordt. Het is dan ook niet verwonderlijk dat dit in de huidige pandemische tijd ook weer gebeurt. Dat deze tendens zich echter niet alleen manifesteert binnen literaire- of beeldende kunstuitingen, maar ook leidt tot concrete migratiebewegingen van de stad naar het platteland, blijkt zowel uit migratiestatistieken van plattelandsgemeenschappen als uit de ontwikkeling van onroerendgoedprijzen in trendy buitenwijken. 

Ook het cultuurtoerisme beweegt zich geleidelijk steeds meer richting het platteland. Toen de arbeidsverdeling in de loop van de industriële revolutie het werk- en privéleven steeds verder uit elkaar trok, ontstond tegelijkertijd het begrip vrije tijd, dat ook moest worden opgevuld. Zij die het zich konden veroorloven begonnen te reizen voor educatieve én recreatieve doeleinden. Er ontwikkelde zich een cultureel toerisme dat inspiratie, originaliteit en authenticiteit zocht in landelijke gebieden. Waren in de Romantiek de plaatsen met cultureel erfgoed de populairste vakantiebestemmingen van het opkomende burgertoerisme, tegenwoordig zijn het de hippe kunstevenementen op spectaculaire locaties. De opera in de omgebouwde varkensstal, de dansvoorstelling op de open plek in het bos, de kunstproductie rond de aardappel op de boerderij, of het popconcert in de oude dorpskerk; alle behoren tot de vrijetijdsbesteding van de stedelijke hoogopgeleide bourgeoisie van Europa. 

Maar wat brengt kunstenaars en creatievelingen naar het platteland? Uit onderzoek blijkt dat voor sommigen de mogelijkheid tot vrije ontplooiing op een groter oppervlak en de betaalbare ateliers en werkplaatsen doorslaggevende factoren zijn, voor anderen is het de ontsnapping aan de beperkingen en de bekrompenheid van de stedelijke concurrentie. Sommigen gaan op zoek naar de inspirerende nabijheid van de natuur en het contact met de vermeende of werkelijke authenticiteit van het leven op het platteland. Weer anderen streven ernaar met culturele projecten licht te brengen in de duisternis van de veronderstelde provinciale somberheid. Uiteraard is er ook de groep die simpelweg gebruik maakt van de financiële mogelijkheden die er zijn, bijvoorbeeld op het gebied van residenties op het platteland, terwijl weer anderen hun werk beschouwen als een zinvol en toekomstgericht geschenk aan plaatsen waar er behoefte zou zijn aan nieuwe artistieke impulsen. Voor de meesten is de motivatie om naar het platteland te trekken echter een optelsom van al deze verschillende aspecten.1 Eén ding is zeker: er zijn momenteel vele culturele uitspattingen op het platteland te vinden, met uiteenlopende resultaten en gevolgen.

Plattelandsmigratie

De verbeeldingen van landelijkheid zijn heel anders in de stad dan op plaatsen waar de afstanden tussen woon- en werkplek meer dan een uur bedragen en waar de mogelijkheid tot een thuiskantoor beperkt worden door haperende internetverbindingen. Misschien bestaan zulke dorpen en gehuchten in Nederland niet in dezelfde mate als in minder verstedelijkte regio’s in andere landen, maar ook hier kan er onderscheid gemaakt worden tussen provinciale nesten en pampaparadijzen. Waar de provinciale nesten nog relatief gemakkelijk te bereiken zijn vanaf de grotere steden – en dus de ideale plattelandsomgeving vormen voor creatieve uitspattingen van oorspronkelijk uit de stad afkomstige makers – zijn de pampaparadijzen lastiger bereikbaar. Deze zeer afgelegen plekken zijn dikwijls gekleurd door conservatisme en traditie, en worden vaak geteisterd door vergrijzing en sociaaleconomische achterstand ten opzichte van de steden.

In zijn studie van de situatie in Oost-Duitsland wijst socioloog Berthold Vogel op een verontrustende dynamiek waarbij een steeds grotere kloof ontstaat tussen de creatieve hubs en hotspots op het platteland die meestal relatief makkelijk te bereiken zijn vanuit de stad, en de overwegend perifere plattelandsgebieden die geteisterd worden door minder goede sociaaleconomische omstandigheden en migratie. Vooral in deze gebieden, de pampaparadijzen dus, valt de gelatenheid onder de achterblijvers op, die in extreme vormen uiteindelijk kunnen leiden tot vijandigheid tegenover de democratie, xenofobie en rechtsextremisme.2 Vergelijkbare resultaten worden aangetroffen in studies over andere gebieden waar, volgens ruimtelijk onderzoek, de meerderheid van de bevolking wordt geconfronteerd met meer dan gemiddelde sociaaleconomische uitdagingen en op grote afstand van stedelijke agglomeraties woont. Een armere, oudere, kleinere en minder diverse bevolking vormt natuurlijk geen goed recept voor de toekomstige vitaliteit van plattelandsgemeenschappen. 

De overgebleven dorpsjeugd ontmoet elkaar vaak nog buiten, en dan meestal bij de bushalte van het dorp. Ze wachten hier allang niet meer op de bus die hen naar een andere plaats zal brengen. Ik heb het hier over de dorpen waar hooguit twee keer per dag een schoolbus stopt, waar ’s avonds en in het weekend geen openbaar vervoer komt. Voor een kans op hoger onderwijs of een veelbelovende stageplaats hebben jongeren geen andere keuze dan het dorp te verlaten. Telkens weer blijkt dat degenen die blijven door de (stedelijke) buitenwereld – maar ook door zichzelf – gezien worden als degenen die het niet hebben gered. 

Telkens weer blijkt dat degenen die in de provincie blijven door de (stedelijke) buitenwereld – maar ook door zichzelf – gezien worden als degenen die het niet hebben gered

Deze situatie verandert wanneer jongeren zelf actief worden, ondanks of juist dankzij het gebrek aan aanbod. Ook daarvan zijn talloze voorbeelden te vinden. Of ze nu het jaarlijkse dorpsfeest organiseren of een band oprichten, acteurs worden in het regionale openluchttheater of een festival opzetten; het laat zien wat er op het platteland, zelfs in afgelegen dorpen, kan gebeuren wanneer mensen de moed ontwikkelen om dingen vorm te geven en hun zelfredzaamheid op de proef te stellen. Veel van deze voorbeelden spelen zich lokaal af en blijven verder behouden voor degenen die echt betrokken raken met de lokale gemeenschap. Maar deze bereidheid tot betrokkenheid, creatieve competenties en scheppend vermogen zijn niet per se een gegeven. Vooral niet wanneer de initiatiefnemers, de geëngageerden en de netwerkers het dorp verlaten of hun activiteiten stopzetten. 

Het lijkt niet realistisch om te streven naar het bieden van gelijke kansen en zichtbaarheid tussen stad en platteland. Dit dilemma is ook bij politici niet onopgemerkt gebleven. Overal waar problematische ontwikkelingen buiten de stedelijke agglomeraties duidelijk worden, stapelen zich voorstellen, modelprojecten en aanbevelingen op met als doel het platteland nieuw leven in te blazen. Helaas is de gemeentekas doorgaans leeg op de plaatsen waar creatieve kracht het hardst nodig is. En zelfs als er fondsen beschikbaar zijn, zou er meer nodig zijn dan dat. Wat op veel plaatsen ontbreekt, met name in het cultuurbeleid en de culturele administratie, zijn mensen met ideeën en de wil, tijd en middelen om hier vorm aan te geven. Wat ontbreekt zijn structuren die het mogelijk maken voor degenen die het aandurven om op het platteland artistiek en cultureel actief te worden – zonder garantie op succes, op kleine en minder prestigieuze schaal, dieper in de modder dan de glossy beelden van cultureel gerevitaliseerde pampaparadijzen doen vermoeden.

Vrijwilligerscultuur

In demografisch onderzoek naar plattelandsgebieden klinkt steevast de dringende aanbeveling om vrijwilligersverenigingen te versterken en te revitaliseren ter bevordering van de saamhorigheid in de plattelandsgemeenschappen. Men is het er thans over eens dat kunst en cultuur binnen deze structuren een beproefd middel en een kosteneffectieve manier zouden kunnen zijn om op onafhankelijke en creatieve wijze het hoofd te bieden aan de uiteenlopende, lokale sociale ontwikkelingen.

IJsselcongres, ikv IJssel Biënnale, 2021, foto Michael Rhebergen

Wereldwijd en eeuwenlang hebben culturele activiteiten van kleine sociale gemeenschappen in plattelandsgebieden bijgedragen aan de vorming en ondersteuning van de gemeenschap

Wereldwijd en eeuwenlang hebben culturele activiteiten van kleine sociale gemeenschappen in plattelandsgebieden bijgedragen aan de vorming en ondersteuning van de gemeenschap. Samen zingen en spelen, decors bouwen en muziek maken, dansen en verhalen vertellen, het culturele leven vieren en organiseren was – en is op veel plaatsen nog steeds – een verbindende factor binnen de lokale gemeenschap. Elk dorp had zijn eigen verhalen en spelregels. Gemeenschappen die zich in de loop der eeuwen gezamenlijk en in wederkerigheid ontwikkelden, vonden in de cultuur een basis voor het ontwikkelen van een collectieve identiteit voor de gemeenschap – niet alleen, maar in onderscheid en in voortdurende afstemming met omliggende buurgemeenschappen. Deze tradities werden niet alleen in leven gehouden maar waren ook voortdurend aan verandering onderhevig, in afstemming met actuele ontwikkelingen en omstandigheden. Pas met de industriële revolutie en de daarbijbehorende demografische veranderingen, werden deze culturele tradities vastgelegd uit angst dat deze tezamen met de lokale collectieve identiteit verloren zouden gaan. 

Doordat lokale culturele tradities werden vastgelegd in vorm en inhoud, verloren ze aan vitaliteit en reproduceerden ze uiteindelijk enkel nog vormen die historisch correct waren, maar inhoudelijk steeds minder betekenden. Het stoffige dorpsmuseum waarvan niemand de openingstijden meer kent, de mannenkoorvereniging uit 1875 waarvan het keurige wijnrode jasje nog slechts door een kleine groep dappere senioren met trots wordt gedragen: het zijn voorbeelden die menigeen bekend in de oren zullen klinken. Op dit punt rijst terecht de vraag of deze vorm van dorpscultuur niet allang achterhaald is. Of er überhaupt nog behoefte is aan een lokale dorpscultuur, of eerder aan artistieke impulsen die verder reiken dan het dorp. 

Een rondgang door het land toont aan dat lokale theatergezelschappen, maar ook muziekensembles, big bands, carnavalcorpsen en andere verenigingen bij hun evenementen nog altijd kunnen rekenen op verbazingwekkende veel bezoekers, wat getuigt van een grote betrokkenheid onder verschillende generaties van de lokale bevolking. Deze evenementen zijn vaak kleinschalig en lokaal opgezet door een trouwe groep vrijwilligers uit de gemeenschap, met als doel om spelenderwijs vorm geven aan saamhorigheid. Het is duidelijk dat kunst en cultuur ook op lokaal niveau kunnen bijdragen aan het in stand houden en het versterken van de gemeenschap door op speelse wijze en in steeds nieuwe variaties ingezet te worden. Met name in participatieve vorm biedt cultuur de mogelijkheid om over generaties, disciplines en dorpen heen, een gemeenschapsgevoel vorm te geven en te stimuleren. Waar dit niet (meer) voldoende kan worden gerealiseerd door culturele gemeenschappen die op vrijwillige basis werken, kunnen impulsen en begeleiding van professionele kunst- en cultuurprofessionals waardevolle ondersteuning of heroriëntatie bieden. 

Met name in participatieve vorm biedt cultuur de mogelijkheid om over generaties, disciplines en dorpen heen, een gemeenschapsgevoel vorm te geven en te stimuleren

Niet elke kunstactie heeft echter succes op het platteland en niet elke dorpsgemeenschap zit te wachten op kunstinitiatieven van buitenaf. De kunstenaars en culturele werkers die bewust de omstandigheden in deze dorpen onder ogen zien en zich tot de plaatselijke bevolking verhouden met nieuwsgierigheid en gepaste nederigheid ten opzichte van de structuren en verhalen die daar zijn gegroeid, zijn tot nu toe vrij zeldzaam. En toch zijn er, zelfs in de meest afgelegen plattelandsgebieden, prachtige voorbeelden van geslaagde en duurzame culturele projecten waarin kunst en cultuur actief bijdragen aan de (her)vitalisering van plattelandsgebieden.

Het valt op dat de meest geslaagde culturele projecten voor de vitalisering van het platteland een participatieve aanpak nemen. Deze projecten streven ernaar lokale en regionale referenties te koppelen en op speelse wijze gemeenschappen te inspireren om verder te kijken dan de neus lang is. De raakvlakken met brede cultuur zijn welkom. Succesvolle projecten positioneren zichzelf vaak als bron van impulsen en als netwerkpartner, waarbij dichtbij en samen met de plaatselijke bevolking een eigentijdse zoektocht wordt ondernomen naar hoe men in de toekomst samen zou willen leven. Daarbij is het van belang aan te sluiten bij regionale identiteiten en hun verhalen – en om vooruit te kijken.

Cultuur ter plaatse

Dit duurzame culturele werk heeft echter nog steeds te lijden onder een gebrek aan aandacht in het regionale en cultuurbeleid, ondanks de groeiende belangstelling voor plattelandsgebieden. De sociale cultuur op het platteland is doorgaans geheel aangewezen op projectfinanciering. Maar om deze te verkrijgen moeten vele uren worden besteed aan het schrijven van aanvragen, is succes onzeker, de duur beperkt en is de druk om te slagen groot. 

Het belangrijkste is om ter plekke aanwezig te zijn: als projectleiders, netwerkers, kunstenaars, impulsgevers, dienstverleners en motiverende denkers. Het besef van het potentieel van kunst en cultuur in plattelandsgebieden groeit, zonder enige twijfel. Maar een blik op de verdeling van middelen leert dat degenen die profiteren van de beschikbare subsidies vooral de culturele actoren zijn die erin slagen het beeld van succesvolle en ook spectaculaire kunst- en cultuurwerken op het platteland als een plaats van verlangen waar te maken.

Wat als het cultuurbeleid, de culturele administratie en de kunst- en cultuurprofessionals de moed zouden opbrengen om echt te kijken ‘waar de vos en de haas elkaar welterusten wensen’? Om hier de lokale gemeenschap vanuit een nieuwsgierige blik en oprechte belangstelling te betrekken bij creatieve impulsen, om mogelijkheden te scheppen waar deze feitelijk ontbreken, en dit alles op lange termijn en in kleinschalige processen? Wat als het cultuurbeleid, de culturele administraties, de regionale ontwikkeling en de culturele actoren een paradigmaverschuiving zouden inluiden, zich bewust zouden worden van gemeenschappelijke doelstellingen en zouden zoeken naar manieren om steun te verlenen? Wat als er actief ingezet zou worden op participatieve ontwikkelingsprocessen in de plattelandsgebieden die op zoek zijn naar manieren om cultuur nieuw leven in te blazen, netwerken op te zetten en gezamenlijk de lokale gemeenschap te versterken? Juist in de pampaparadijzen kunnen kunstenaars en cultuurbeoefenaars optreden als seismografen, futurologen en regionale ontwikkelaars, als netwerkers en initiatiefnemers voor vitale plattelandsdorpen als volwaardig alternatief voor de stad.

DEZE TEKST IS EERDER GEPUBLICEERD IN METROPOLIS M NUMMER 2-2022 PLATTELAND

1 Katja Wolter, Daniel Schiller, Corinna Hesse, Kreative Pioniere in ländlichen Räumen. Innovation & Transformation zwischen Stadt und Land, 2018.

2 Berthold Vogel, ‘Schrumpfende Regionen: ein ostdeutsches Schicksal?’, Bundeszentrale Politische Bildung: Lange Wege der Deutschen Einheit, 2020.

Beate Kegler

is onderzoeker en docent bij het departement Cultuurbeleid aan de Universiteit van Hildesheim

Recente artikelen