De Originele Karina Beumer, filmstill
Dagboek van een vervanger – De kunstenaar die zichzelf liet vervangen
Karina Beumer ontslaat zichzelf en wordt precies op hetzelfde moment door zichzelf ontslagen. Begin september 2020 zet ze een vacature uit waarin ze haar kunstenaarspraktijk als parttimebaan aanbiedt. De vervanger zal haar gedurende vijf weken vervangen, zowel voor als achter de schermen. Het boek Dagboek van een vervanger (2022) is het resultaat van dit wonderlijke project.
In de vacature staat dat de vervanger een totaalbedrag van €1000,- ontvangt en in deeltijd (tweeënzestig en een half uur) aan het werk gaat als vervanger van kunstenaar Karina Beumer. De overdracht vindt plaats op dinsdag 20 oktober 2020 in Brussel, waar Annelein Pompe de vervanger wordt. De vacature werd geplaatst op cultuurjobs.be, Publiq, Stroom, Mestmag, Facebook en Instagram op 4 september 2020.
Het dagboek begint met enkele sollicitatiegesprekken. De eerste sollicitant die op gesprek mag komen is Annelein Pompe. Ze schrijft in haar motivatiebrief aan Beumer: ‘Dag Karina, Ergens ben ik bang dat ik mezelf nu per ongeluk opgeef als figurant voor een soort kunstzinnige Truman show en tegelijkertijd is dat geënsceneerde aspect ook precies wat me aantrekt als schrijvende kunstenaar.’ Als ze op gesprek mag komen noemt ze zichzelf een nietsnut en zegt dat ze altijd honger heeft. Een andere sollicitant vraagt Beumer of ze niet alleen vervangen wil worden, maar zelfs wil ruilen. Dat heeft Beumer al eens gedaan, vertelt ze lachend, ‘vroeger op de kunstacademie.’ Toen ruilde ze een dag van atelier met Margot Zweers. ‘Misschien was dat wel de start van dit idee’.
Beumer zoekt een vervanger, zodat ze zelf als kunstenaar kan stoppen. ‘Het leuke is dat het project natuurlijk mislukt, want ik kom ook weer terug als kunstenaar na die vijf weken’, zegt ze. Toen Beumer een writersblock kreeg ontsloeg ze zichzelf (en werd tegelijkertijd door zichzelf ontslagen). Ze vroeg zich af in hoeverre haar gedachten een product waren, en wilde hier een werk over maken. Toen maakte ze eerst het boek Terms of Conditions (2021), een geïllustreerd choose-your-own-adventure boek met keuzevakken en tekstballonnen. Hierin ben je als lezer zelf verantwoordelijk voor het verloop van het verhaal. De lezer wisselt van positie, lichaam en karakter. Het boek bevraagt de voorwaarden van het werk als freelancer. Telkens draait het om de vraag of onbetaald werk ook werk is. ‘Ik heb eens een advocaat geïnterviewd met deze vraag, die zei dat het puur gaat om de afspraak die je met jezelf maakt. Dat hoeft niet zwart op wit te staan: de afspraak kan net zo goed bestaan uit een gedachte.’ Uiteindelijk besloot Beumer dit in de praktijk te brengen.
Haar tijd als niet-kunstenaar had ze zich romantisch voorgesteld ‘in een hutje op de hei’. Ze zocht naar een andere baan maar dit mislukte. Ze mocht niet verder werken als kunstenaar, maar kon haar gedachten niet stopzetten. Terwijl haar vervanger namens haar aan het werk ging, ontstond bij Beumer het idee om een surrealistisch videodagboek en documentairefilm over het Niet Aangeboren Hersenletsel van haar vader te maken, wat resulteerde in de film (…) (2022).
De tweede sollicitant stelde voor om Beumer te vervangen in persoonlijke contacten en haar privéleven. Hij drukt haar op het hart dat hij zeker meer dan de afgesproken uren zou inzetten, ‘kunstenaar kun je immers nooit parttime zijn’. Toch waakt Beumer voor een al te perverse wending aan het project. ‘Deze sollicitant zou het project een benauwde kant op kunnen sturen’, schrijft ze in het boek. De schrille grens tussen kunstproject en het leven daarbuiten is angstvallig voelbaar. Alle sollicitanten vragen dan ook of ze gefilmd worden tijdens het sollicitatiegesprek.
De schrille grens tussen kunstproject en het leven daarbuiten is angstvallig voelbaar
Na de sollicitaties begint het boek opnieuw met dezelfde kaft: ‘Dagboek van een vervanger’ met daaronder: ‘geschreven door Annelein Pompe in plaats van Karina Beumer’. De vervanger schrijft op wat ze per uur heeft gedaan.
Waar-ne-men (nam waar, heeft waargenomen)
1 met het oog, het oor enz. gewaarworden
2 in acht nemen; = benutten: de gelegenheid waarnemen
3 vervullen, bekleden, m.n. tijdelijk: iemands taak waarnemen; een waarnemend voorzitter tijdelijk
In het begin neemt de vervanger vooral waar. Ze wil in Beumers hoofd kruipen en trekt hiervoor de jas en schoenen van Beumer aan. Door discussie met een ateliergenoot kan de vervanger niet daadwerkelijk aan de slag in het atelier van Beumer, maar vindt het vervangen plaats op afstand. Pompe schrijft over het eerste uur: ‘Ik begin me een dikke antropoloog te voelen in de jungle van haar snelle geest. (…) De regel is mezelf te elimineren.’ En over het zesde uur schrijft ze: ‘De vervanger werd geboren, net als zo velen onder ons, midden in een verhaal.’ En dan in het elfde uur: ‘De vervanger was de vervanger die was vergeten wie ze moest vervangen.’
De beschrijvingen van de uren worden associatief, poëtisch en dromerig. Het eenenveertigste uur schrijft Pompe: ‘Karina had schoenen achtergelaten en sokken, een sjaal en een agenda. De vervanger stopte alles in een grote destilleerketel en brouwde een parfum van de oude gympen geur. Elke distributeur van dit boek kreeg een fles waarmee de consument beneveld werd bij aankoop. Het rook naar al wat je kunt waarnemen in je eigen hoofd maar niet kan zien. Het rook naar binnenstebuiten.’ Ze monteerde enkele van Beumers films, maar vergat het wachtwoord van het Intagramaccount dat ze zou beheren. Ook belde de vervanger in het zestigste uur met de koning. Ze zouden samen een nieuw economisch systeem bedenken.
Het is kwetsbaar als kunstenaar, zegt ze, want wanneer je er zelf uit ligt door ziekte, blijft er niets over. Ze oppert een basisinkomen voor iedereen, zodat iedereen een zeker bestaan heeft
‘Veel van de gesprekken die Annelein en ik voorafgaand aan het project voerden gingen over productiviteit’, vertelt Beumer. In een interview tussen de vervanger en Lisette Olsthoorn over haar film Fantasies On How To Strike (2022) noemt Olsthoorn de mens van tegenwoordig een ‘homo economicus’. Naast dat we als kunstenaars vaak veel onbetaalde uren maken, doen we ook aan ‘zelf-precarisatie’. Deze term komt van Isabell Lorey en betekent het kwetsbaar maken van jezelf. Een voorbeeld: voor een klus worden gevraagd, maar zelf om te weinig geld vragen. De vraag blijft of dit zelfgekozen is, of dat de kunstenaar moet voldoen aan de markt. Daar komt nog eens bij dat wanneer je zelf onderwerp van het werk bent, je zowel maker als product wordt. Beumer vindt het ‘boeiend, poëtisch en goed, maar toch griezelig. Het is kwetsbaar’ zegt ze, want wanneer je er zelf uit ligt door ziekte, blijft er niets over. Zelf oppert ze een basisinkomen voor iedereen, zodat iedereen een zeker bestaan heeft.
In het laatste half uur schrijft de vervanger een brief waarin ze zegt dat ze niets heeft gedaan. Juist als alles gemoedelijk lijkt te eindigen, slaat de epiloog in als een bom. Beumer spreekt af met een relatietherapeut, omdat ze het project, twee jaar na datum, nog steeds niet heeft afgerond. Ze vraagt de relatietherapeut een einde voor het boek te schrijven, maar deze weigert. Ze twijfelt of de vervanger niet beter is in haar werk dan zijzelf. Ze vraagt zich af hoe ze haar eigen werk weer terugkrijgt. Ik vraag aan Beumer of ik het gesprek met haar vervanger had moeten voeren, in plaats van met haar. ‘Dat is precies het interessante, en het pijnlijke eraan’, zegt ze. ‘Ik ben liever afwezig, en toch gaat het om mij en mijn afwezigheid.’
De consequenties van het vervangen strekten ver voorbij de vijf weken. Tijdens de booklaunch van Dagboek van een vervanger was de vervanger degene die handtekeningen zette en betaald kreeg. ‘We zijn lang na het uitbrengen van het boek nog afhankelijk van elkaar geweest, omdat er afspraken en presentaties waren gepland in die vijf weken die verschoven werden. Hierdoor moest de vervanger volgens het contract de afspraak bijwonen in plaats van ikzelf.’ Toch is ze blij dat ze het project heeft gedaan. Ze heeft kunnen ervaren hoe we elkaar beter kunnen helpen en soms elkaars plaats kunnen innemen. Over het vervangen van zichzelf zegt ze lachend: ‘ik zou het iedereen aanraden’.
Karina Beumer werkt aan een film over het project. Op het moment staat er een vacature open voor de rol van Karina Beumer.
Emma Wiersma
is schrijver en kunstenaar
