metropolis m

Meditatiesessie in ‘De Tempel’, onderdeel van Grace Ndiritus tentoonstelling ‘Healing The Museum’ bij S.M.A.K., 2023, foto: Dirk Pauwels

In haar nieuwe solotentoonstelling neemt Grace Ndiritu niet alleen de rol aan van kunstenaar. Ze is ook heler, sjamaan, activist, curator én museummedewerker. Healing The Museum in het S.M.A.K. is daarmee een gelaagd, maar ook geladen experiment. Niets minder dan de toekomst van het museum staat op het spel.

Healing The Museum is onderdeel van het langlopende project waarin Grace Ndiritu sinds 2012 een kritische blik werpt op cultuurinstellingen. Dat doet ze onder meer middels essays, presentaties op conferenties, performances en ingrepen in museale collecties. In het Antwerpse fotomuseum opende onlangs een tentoonstelling waarin de kunstenaar de collectie van het FOMU herinterpreteert.

Ook in Gent probeert ze een ethisch en spiritueel alternatief voor het museum aan te bieden. Haar verkondigingen zijn niet nieuw. Ndiritu gaat juist terug naar de fundamenten: waar zijn de eerste scheuren ontstaan? Wanneer is het misgelopen? Wat symboliseert het museum tegenwoordig nog? Ndiritu beoogt niets minder dan een wedergeboorte van het S.M.A.K. en zijn medewerkers en bezoekers. Ze hoopt daarbij dat haar boodschap ook buiten de deuren van dit specifieke museum te horen zal zijn.

Portret Grace Ndiritu in 'Healing The Museum' bij S.M.A.K., 2023, foto: Dirk Pauwels

De tentoonstelling volgt op het één jaar durende kunstenaarsverblijf van Ndiritu bij S.M.A.K. In 2020 kondigde de stad Gent en het S.M.A.K. een uitbreiding van het museum aan. Samen met medewerkers en publiek reflecteerde Ndiritu het afgelopen jaar op deze uitbouw, de toekomstvisie die ermee gepaard gaat en de mogelijkheid van een A Spiritual Inventory of a 21st Century Museum.

De tentoonstelling volgt op het één jaar durende kunstenaarsverblijf van Ndiritu bij S.M.A.K., waain ze samen met medewerkers en publiek reflecteerde op de geplande uitbouw en toekomstvisie van het museum

Sinds een maand zijn de deuren van die zoektocht ook geopend voor bezoekers. Als sjamaan neemt Ndiritu hun zielen mee op pad. Dat pad slingert langs films, textielwerk en performances over ecologie, blackness, community en feminisme. De werken vragen om contemplatie en leiden, zo hoopt Ndritiu, uiteindelijk ook tot transformatie.

Om de bezoeker goed door de tentoonstelling heen te gidsen stelde de kunstenaar het architecturale overzicht The Spiritual Overlay 2023 op. De vier zalen stellen de vier windrichtingen voor, met een eigen focuspunt, tijdsbeleving en bijbehorende actie. Zo start de tentoonstelling in het Noorden, waar Ndiritu ‘Deep Time’ centraal stelt en de bezoeker tot bezinning maant; het is Time to Contemplate.

Noord

In die eerste zaal word je direct omhelst door het duister. Centraal staan twee schermen waarop Black Beauty, For a Shamanic Cinema van Ndiritu speelt. Het is best gewaagd om een tentoonstelling te beginnen met een donkere zaal en een video-installatie van bijna dertig minuten, maar hier klopt het. De donkere cocon zet de toon voor de rest van de tentoonstelling. Steeds zal Ndiritu de bezoekers eraan herinneren dat ze hier veilig op ideeën kunnen broeden en ze ook kunnen laten ontpoppen. ‘Het duister omhelst jullie’, lijkt ze te willen zeggen, ‘het sluit jullie even af’.

Grace Ndiritu, 'Black Beauty, For a Shamanic Cinema', in de tentoonstelling 'Healing The Museum' bij S.M.A.K., 2023, foto: Dirk Pauwels

In het museum zou volgens Ndiritu het besef van tijd moeten verdwijnen. Gedachten, vormen en kleuren zweven door de zalen. Deep Time, ‘Diepe Tijd’, is als een zwart gat dat ons opzuigt en tegelijkertijd ruimte biedt voor reflectie. De video Black Beauty biedt voldoende stof tot nadenken. Op het eerste scherm start een reclamespot, terwijl het interview op het scherm ernaast verstild blijft. Een vrouw probeert een cosmeticaproduct te verkopen, maar de regisseur blijft haar onderbreken met de vraag of ze het product sexyer kan aanprijzen. Die agressieve herhaling van het woord sexy brengt de actrice steeds opnieuw van haar stuk, in het midden van haar monoloog. Met elke sexy gaat ook een close-up gepaard. Misschien willen ze dit juist verkopen: een close-up van een sexy vrouw, de Black Beauty. Gegeneerd besef je je als bezoeker dat je een voyeuristisch perspectief hebt ingenomen.

Een vrouw probeert een cosmeticaproduct te verkopen, maar de regisseur blijft haar onderbreken met de vraag of ze het product sexyer kan aanprijzen. Die agressieve herhaling van het woord sexy brengt de actrice steeds opnieuw van haar stuk

Dan stopt het beeld, en wordt op het andere scherm een interview afgespeeld. Het model van voorheen heeft hierin een fictief gesprek met de Argentijnse schrijver Jorge Louis Borges over zijn nieuw boek. Al snel wijkt het gesprek af naar grote ecologische en ethische wereldproblemen. Met de minuut worden de argumenten zwaarder en filosofischer, en al snel verlies je als kijker de draad. Dat beide sprekers heel sec professioneel blijven helpt niet.

De video-installatie is onderdeel van Ndiritus onderzoeksproject naar grootschalige volksverhuizingen en klimaatveranderingen in het Tierra del Fuego, een gebied in het zuidelijkste punt van Zuid-Amerika. Ndiritu laat het gesprek uitlopen tot een koortsachtige discussie. Na verloop van tijd vraag je je af welke argumenten nog feitelijk juist zijn en waarom het Louis Borges is die hierover autoriteit lijkt te hebben. Het interview voelt aan als een satire; zet het nieuws op, kijk online, en je zal merken dat we tegenwoordig allemaal experts zijn. Op een gegeven moment geeft Louis Borges toe dat hij een schrijver is en geen geschiedkundige. Maar: hij is een white man in black suit, wat hem nog steeds indirect het recht geeft het model te verbeteren. Deep Time is nog maar het eerste werk dat ik zie, maar Ndiritu biedt al veel aan om over te reflecteren.

Oost

De intieme donkere sfeer zet zich voort in de tweede zaal: East Community, Time to Protest, waar de bezoeker wordt uitgenodigd om op kussens op de grond te gaan zitten, rondom een cirkelvormig tapijt. De setting is identiek aan de setting in een video die in de zaal afgespeeld wordt, inclusief het schilderij van John Latham, dat de kunstenaar voor de gelegenheid naar Gent heeft meegebracht. Event Structure Holistic Reading Room is een filmmontage van Ndiritus performance in de Londense galerie Flat Time House, waar ze de deelnemers begeleidde in meditaties, discussies, lees- en schrijfsessies. Nu die setting uit het verleden wordt overgezet naar deze reële ruimte in S.M.A.K., naar het hier en nu, is het alsof je als bezoeker ontvangen wordt binnen de groep die je afgebeeld ziet.

Grace Ndiritu, overzicht van de zaal 'East Community, Time to Protest' in de tentoonstelling 'Healing The Museum' bij S.M.A.K., 2023, foto: Dirk Pauwels

Grace Ndiritu, 'Plant Theatre for Plant People', in de tentoonstelling 'Healing The Museum' bij S.M.A.K., 2023, foto: Dirk Pauwels

Dit is iets dat de kunstenaar ook hoopt te bereiken: om van musea weer plekken te maken voor performatieve bijeenkomsten. De culturele instelling moet haar band met het publiek, maar ook met de werkelijkheid herstellen. De klimaatcrisis, de hardnekkige vormen van racisme en seksisme en de vele politieke conflicten mogen niet genegeerd worden. We moeten protesteren, zegt Ndiritu, en het museum kan de aanzet geven voor die mars. Bij een tweede blik merk je ook dat het tapijt op de grond, en de twee exemplaren aan de muren, elk een beeld uit een iconische protestmars weergeven.

We moeten protesteren, zegt Ndiritu, en het museum kan de aanzet geven voor die mars. Bij een tweede blik zie je dat het tapijt op de grond, en de twee exemplaren aan de muren, elk een beeld uit een iconische protestmars weergeven

Zuid

De witte muren, het felle licht en de kleurrijke kostuums en maskers  in de South Ecology zorgen voor een verademing. De warmte van het Zuiden zindert. Ndiritu introduceert ons aan het Plant Theatre for Plant People, dat laat zien dat de stap naar protesteren, waar de kunstenaar ons zojuist toe heeft aangemoedigd, ook speels en vrolijk kan zijn. In 2021 richtte Ndiritu samen met enkele andere kunstenaars een gemeenschap op die de agency van planten erkent en streeft naar een gelijkwaardige, wederkerige band. De slogans op de kartonnen borden zijn heel duidelijk: Free the Plants en Repair your Roots. De zelfgemaakte gewaden en maskers die ze dragen, en die hun verbinden, doen vaag denken aan het dadaïstische Cabaret Voltaire. De kunstenaars lijken zich met de fictieve wezens te vereenzelvigen; de voelsprieten, kronen en patronen op de maskers maken ze haast tot hybriden. Volgens Ndiritu moet het museum de connectie met niet alleen zijn bezoekers maar met álle wezens op aarde versterken. ‘Kunst kan ecologisch activisme ondersteunen’, staat in de bezoekersgids, ‘omdat zij de blik verruimt en aanzet tot creativiteit’.

In 2021 richtte Ndiritu samen met enkele andere kunstenaars een gemeenschap op die de agency van planten erkent en streeft naar een gelijkwaardige, wederkerige band

Grace Ndiritu, 'Plant Theatre for Plant People', in de tentoonstelling 'Healing The Museum' bij S.M.A.K., 2023, foto: Dirk Pauwels

Transition zone

Voordat de tocht tot zijn einde komt in de laatste zaal, laat de kunstenaar bezoekers even acclimatiseren in een zogenaamde ‘transitie-zone’, waar de videoreeks New Global Perfomances wordt afgespeeld. Relevante thema’s als identiteit en duurzaamheid worden in de kijker gezet.  Ndriritu knoopt en vouwt een doek op verschillende manieren rond haar hoofd. Op het ritme van de muziek wisselt ze af tussen een hijab, bandanna, sluier en blinddoek… Ze fragmenteert allerlei culterele identiteiten, totdat wegvliegende vogels het einde van de film markeren.

West

In de laatste zaal, oftewel ‘het Westen’, heeft Ndiritu voor de gelegenheid een architecturale constructie ontworpen: The Temple. Er wordt gevraagd om je schoenen uit te doen bij het binnentreden van deze sacrale ruimte, wat voor een ontspannen sfeer zorgt. In de zaal komen de vele rollen van Ndiritu aan bod. Die van curator, bijvoorbeeld. Ze heeft een selectie gemaakt uit de permanente collectie van het S.M.A.K. om de tempel, in combinatie met haar eigen werk, mee te vullen.

'De Tempel' (detail) in Grace Ndiritus tentoonstelling 'Healing The Museum' bij S.M.A.K., 2023, foto: Dirk Pauwels

Op het eerste gezicht is het verband tussen de verschillende kunstwerken onduidelijk. Er hangt bijna een huiselijke sfeer in de zaal. Het is alsof je iemands werkkamer bent binnengestapt en een persoonlijke verzameling aan curiosa je plotseling overspoelt: in houten vitrines en kabinetten zijn brieven, tekeningen en een rozenkrans geëtaleerd, een publicatie van Marcel Broodthaers analyseert het wezen van kunst, en een foto van kunstenaar Li Yuan-chia staat naast het geschilderd zelfportret van Etienne Elias, als vreemde familiebeelden op de schouw. Ndiritu heeft hier als curator werken geselecteerd die zich verhouden tot onderwerpen die haar nauw aan het hart liggen. Wij zouden als bezoeker onze geest moeten openzetten om de verbanden te kunnen aanvoelen, wat niet gemakkelijk is. Het vraagt tijd, maar het wandelen rond en tussen de kunstwerken, omgeven door planten en de houten zuilen van Ndiritus koepelconstructie, neemt die eerste onzekerheden weg.

Bepaalde motieven keren terug in de ‘tempel’. Er zijn verwijzingen naar de figuren van Madonna en Magdalena en enkele ‘memento mori’ keren terug die herinneren aan de kwetsbaarheid van de planeet en al haar bewoners. Het doek van Carmelo Zagari baseert zich hiervoor op het traditionele genre van het stilleven, met centraal een doodshoofd. Bijna op dezelfde as staat ook een puntige sculptuur dat het karkas van een vogel voorstelt. De spirituele energie wordt tijdens het wandelen zo steeds meer voelbaar. De zaal is bovendien van een centrale plek voorzien waar Ndrititu als sjamaan enkele sessies en performances kan uitvoeren.

Ndiritus visionaire ideeën stellen steeds het potentieel van het museum centraal. Maar eenmaal buiten de grenzen van de tentoonstelling komt de reality check. Was de tentoonstelling slechts een tijdelijke utopie?

'De Tempel' in Grace Ndiritus tentoonstelling 'Healing The Museum' bij S.M.A.K., 2023, foto: Dirk Pauwels

'De Tempel' in Grace Ndiritus tentoonstelling 'Healing The Museum' bij S.M.A.K., 2023, foto: Dirk Pauwels

Toch vraag ik mij af, is het museum doorheen de tocht en deze finale ruimte nu effectief healed? Grace Ndiritu zet je aan het denken. En: er is veel om over na te denken, heel veel. Eenmaal uit S.M.A.K. ben je daardoor enigszins versuft als bezoeker. Haar visionaire ideeën stellen steeds het potentieel van het museum centraal. Maar eenmaal buiten de grenzen van de tentoonstelling komt de reality check. Was de tentoonstelling slechts een tijdelijke utopie, zoals voorgesteld door tal van critici sinds de jaren zestig? Waarin verschilt Ndiritus voorstel van die manifestaties en initiatieven? En is de institutionele hervorming die zij voorstelt wel uitvoerbaar?

Het valt op dat Ndiritus tentoonstelling niet enkel het museum, maar ook zijn bezoekers uitdaagt om zich op minder afstandelijke wijze tot de werken te verhouden. En daar waren lang niet alle bezoekers happig op; de kussens in de cirkel bleven vaak onbemand en velen kozen ervoor een beschermhoes over de schoenen aan te brengen in plaats van op sokken de zaal te betreden – de bravere optie, dus. Al kan dit ook aan ons – de gereserveerde Belgen – liggen. Vanuit het S.M.A.K. zelf zijn er wel voldoende handreikingen naar de bezoeker, in de vorm van meditatiesessies, performances en lezingen. Niet alleen de culturele instelling, maar ook de bezoekers zelf zullen zich moeten aanpassen. Ndiritu vraagt ze afstandelijke conventies achterwege te laten en terug te grijpen naar de basis: naar een meer spontane, directe relatie met het werk, de ruimte en elkaar.

Ndiritus voorstellen en ideeën borrelen, maar misschien zit het gros van de bezoekers voorlopig nog in de transitie-zone. We moeten even acclimatiseren voor we The Healed Museum écht kunnen betreden. De plannen voor de uitbreiding van het S.M.A.K. zijn in 2020 afgekondigd, met 2030 als mikpunt. Dat geeft ons en het museum nog even de tijd.

Grace Ndiritus tentoonstelling Healing The Museum is nog t/m 10 september 2023 te bezoeken in S.M.A.K., Gent

An-Katrien Callebaut

schrijft en is projectassistent bij Triënnale Brugge

Recente artikelen