metropolis m

Ze begint ondergronds, met een vier meter brede plattegrond. Het is een overzicht van het Caestert Plateau, inclusief het grootschalige tunnelsysteem dat eronder ligt: een ondergronds stelsel dat als gevolg van eeuwenlange kalksteenwinning is ontstaan. Verderop bevindt zich in een lichtbox een kaart waarop af te lezen is welke eigenaren de kavels, gebouwen en tunnels over de jaren hebben gekend. 

De kunstenaar vertelt over de industriële en economische geschiedenis van het Caestert Plateau en hoe die haar stempel heeft gedrukt op het gebied

De kunstenaar vertelt over de industriële en economische geschiedenis van het Caestert Plateau en hoe die haar stempel heeft gedrukt op het gebied. Het is die historische gelaagdheid die haar zo aantrok tot de plek. In de provincie Limburg werd kalksteen aanvankelijk met de hand gewonnen. Later gebeurde dit door industriële innovaties op een veel massaler niveau, waardoor het landschap andere vormen is gaan aannemen. Grote delen van het Caestert Plateau werden door de ENCI cementfabriek omgevormd tot een mijn waarvan het graafwerk aan de oppervlakte is gekomen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog maakten Duitse troepen plannen om de Cannerberg als een opslag- en assemblagefaciliteit voor V1 raketten te gebruiken. Niet lang daarna, tussen 1953 en 1992, werd dezelfde locatie door de NAVO gebruikt als hoofdkwartier en communicatiecentrum voor oorlogsoperaties, ten gevolge van de gestegen spanningen tijdens de Koude Oorlog. In deze periode werkten er zo’n 700 medewerkers in de Cannerberg. Dat leven werd uiterst geheim gehouden. De buitenwereld had geen idee wat er in de grotten gebeurde. Toch hadden de activiteiten mondiale impact.

Ik vervolg de tentoonstelling op de eerste verdieping, waar Sedimentation of Memory voortbouwt op de onzichtbare aanwezigheid van de NAVO in de Cannerberg. De installatie bestaat uit stukken kalksteen die op sokkels door de ruimte heen zijn geplaatst, als archeologische scherven. Vijf verschillende diaprojectoren zorgen voor een lichtspel van lijntekeningen op de muur, de kalkstenen, de vloer en het plafond. In totaal worden er vierhonderd tekeningen geprojecteerd. Ze zijn gebaseerd op de privé archieven van voormalig NAVO-personeel, waar Benjocki vooral foto’s, maar ook enkele documenten en objecten in terugvond. Als gevolg van een overeenkomst met voormalige medewerkers werd het archief openbaar gemaakt, wat het voor de kunstenaar mogelijk maakte om met dit materiaal te werken.

Het dagelijks leven dat zich hier afspeelde intrigeerde Benjocki. Om daar meer over te weten te komen dook ze onder andere in de historische bronnen van het Natuurhistorisch Museum Maastricht en het Limburgs Archief. De foto’s die ze tegenkwam vertellen het verhaal van de voormalige werknemers, laten zien hoe ze hun tijd doorbrachten en wat voor kleine pleziertjes ze ondervonden, terwijl ze in een extreme omgeving en onder bijzondere omstandigheden werkten. Nog steeds ontvangt ze regelmatig nieuwe materialen van het gezelschap van voormalige NAVO-medewerkers. Daarmee groeit de serie tekeningen; elke keer dat het werk wordt gepresenteerd zal er een nieuwe constellatie van tekeningen te zien zijn.

Het dagelijks leven dat zich hier afspeelde intrigeerde Benjocki. Om daar meer over te weten te komen dook ze in de historische bronnen van het Natuurhistorisch Museum Maastricht en het Limburgs Archief

Het ritme waarop de caroussel diaprojectoren de beelden laten verschijnen en verdwijnen heeft een vertragend effect. Kijken naar de opeenvolging van tekeningen is haast meditatief. Er bestaat een duidelijk verband tussen de diaprojectoren en de tijd waarin de NAVO actief was in de Cannerberg, vertelt Benjocki. Tijdens de Koude Oorlog werd de diaprojector veel gebruikt: in klaslokalen, maar ook in het leger. Benjocki gebruikt in haar praktijk graag materialen waarmee je de geschiedenis zintuiglijk beleeft. De Koude Oorlog, de relatie tussen Oost- en West-Europa en de geschiedenis van voormalig Joegoslavië zijn terugkerende onderwerpen in haar werk. Veelal grijpt haar werk in op de manier waarop die verhalen worden verteld. Zo weefde ze voor haar werk Study of Focus (2014) tapijten op basis van uitvergrote details uit Joegoslavische geschiedenisboeken tussen 1952 en 2002. Wie bepaalt welke geschiedenis we lezen? Benjocki laat zien welke geopolitieke interpretaties daarin een rol spelen.

Op de bovenste etage betreed ik een donkere ruimte. Hier is het filmessay While the Pile of Rubble Grows Towards the Sky dat Benjocki maakte in samenwerking met kunstenaar en schrijver Stijn Verhoeff te zien. De tweekanaals filminstallatie, geprojecteerd op twee grote schermen, gaat gepaard met een overweldigende soundtrack die de hele ruimte vult. Waar op de begane grond en de eerste etage nog met enige afstand naar het interne leven van de berg werd verwezen, laat deze video-installatie in de gitzwarte ruimte je helemaal meebewegen door het dwalende gangenstelsel in de Cannerberg. Beelden worden afgewisseld met feitelijke en fictieve interpretaties van de geschiedenis. 

Voorzichtig tast een lamp de muren van de grot af, de weg zoekend. Twee stemmen vertellen over de geologische en historische verhalen van deze plek. De contouren van fossielen van planten, schelpen en zee-egels verschijnen als lichtprojecties op de donkere mergelmuren van de Cannerberg, evenals sepiakleurige foto’s van blokbrekers en zwartwitfoto’s van de Nazi-bezetting van de groeve. Zo ontvouwt het gangenstelsel zich in een reeks opeenvolgende tekst- en beeldpassages. 

Benjocki en Verhoeff projecteren de geschiedenis van deze plek op de muren van de berg zelf. Te zien is hoe de structuur van de gangen langzaamaan verandert; betonnen muren komen in beeld en op een veiligheidsdeur wordt een zwartwitvideo van inslaande atoombommen geprojecteerd. Ondertussen blijven de twee stemmen, van een man en van een vrouw, met elkaar hun gedachten delen. De man benoemt de feiten en vertelt over de geschiedenis van deze plek, de vrouw dwaalt af naar haar herinneringen en deelt associaties. Ook in deze tijd, zegt ze,  duiken mensen in bunkers onder de grond, op zoek naar bescherming tegen inslaande bommen. Gaandeweg wordt duidelijk hoe gelaagd en duister ook de geschiedenis van deze donkere grot eigenlijk is. Dan duikt de vleermuis op, waker van alle ingrijpende en opeenvolgende functies die deze grot al die jaren heeft gehad. ‘We vonden het heel belangrijk om de vleermuis te laten zien in de film’, vertellen Verhoeff en Benjocki. ‘Zij zijn de hedendaagse, en hoogst waarschijnlijk oudste inwoners van deze grotten. Zo stil en bedachtzaam, en tegelijkertijd zo kwetsbaar; ze steken op prachtige wijze af tegen de heel gewelddadige geschidenissen die we hier delen.’ 

Voorzichtig tast een lamp de muren van de grot af, de weg zoekend

De werken doen geen directe uitspraken over die geschiedenissen. Toch wordt de erfenis ervan voelbaar in de tentoonstelling. Tijdens het onderzoeks- en werkproces kwam die link met het heden steeds meer naar de voorgrond, legt Verhoeff uit: ‘Kristina heeft me tussen 2015 en 2018 meermaals meegenomen door de gangen van de Cannerberg. Samen hebben we deelgenomen aan vele geologische of historische rondleidingen en vleermuizentellingen. Maar het was tijdens het uitbreken van de oorlog in Oekraïne, toen ik beelden zag van mensen die zich verstopten in ondergrondse metrostations, dat ik écht begon te begrijpen en voelen wat deze ondergrondse tunnels en hun geschiedenis betekenden. De oorlog was in veel opzichten belangrijk voor de film. Dat klinkt misschien gek, maar wat ik bedoel te zeggen is dat het sommige dingen heel duidelijk maakte: dat de Koude Oorlog bijvoorbeeld nog niet echt voorbij is, dat de NAVO nog steeds relevant is, of je dat nu leuk vindt of niet en dat de nucleaire dreiging nog steeds reëel is. De laatste jaren zien we een bloeiende oorlogsindustrie, en tegelijkertijd zien allerlei soorten hun habitat vernietigd worden. While the Pile of Rubble Grows Towards the Sky probeert dat aan te kaarten.’

Verschillende werkelijkheden duiken hier op uit de duisternis, om door Benjocki en Verhoeff opnieuw te worden belicht. De tentoongestelde werken laten zien welke parallelle levens zich hebben voltrokken in de grotten en maken de vrijwel onzichtbare geschiedenis tastbaar.