metropolis m

Naar aanleiding van zijn brief aan de toekomst van schrijver en kunstenaar Stijn Verhoeff is op deze site een debat ontbrand over kunst en de toekomst. De eeuwige regen mag nog lang niet neerdalen op Los Angeles, zoals Blade Runner voorspelde, toch heeft kunst een belangrijke taak zich de toekomst voor te stellen, zo beweert Omar Muñoz Cremers, scifi-auteur en essayist van het boek De toekomst hervonden.

‘Niemand geeft meer om realiteit’, zegt iemand in het kunstwerk dat het leven in 2015 op meest effectieve wijze vangt. Terrence Malicks laatste film Knight of Cups is een hypnotiserend maalstroom van beeld en geluid, van sacrale en profane betekenissen, beeldende kunst, dansmuziek, religie, filosofie, experimentele film en Hollywood. Dat de hoofdpersoon gespeeld door Christian Bale de hele film bijna geen woord zegt, is begrijpelijk. Wat moet je immers nog inbrengen tegen deze vloedgolf aan indrukken?

Het contrast is groot met de film die lange tijd als het ijkpunt van 2015 gold: Back to the Future II (1985). Het heeft waarschijnlijk niemand kunnen ontgaan dat de dag uit de film waar de hoofdpersonages met een tijdmachine naar toe reizen (21 oktober 2015) inmiddels achter ons ligt. Een van de karakteristieke processen van het moment, overcodering, heeft er wel voor gezorgd dat we Back to the Future-dag niet konden missen. Een overdaad aan meme’s, flauwe grappen en semicommerciële inhakers schuren elk plezier weg dat men aan een dergelijk moment kan beleven. Maar waar we misschien bewust van worden is dat onze oude toekomsten gestaag worden afgeworpen. 29 augustus 1997 ligt al ver achter ons en Skynet heeft geen atoomoorlog ontketend zoals in Terminator 2. 2001 is voorbij gegaan zonder mystieke ruimteodyssee. Nu wacht november 2019 nog, maar Los Angeles lijkt op het moment eerder te lijden onder extreme droogte dan de continue regen die in Blade Runner valt. De buitenwereldkoloniën gaan we zeker niet halen, net als zelfbewuste androïden die ontevreden zijn over hun beperkte levensduur.

De toekomst ligt dus weer open en het is goed om te merken dat filmmakers de laatste tijd nieuwe toekomsten visualiseren, soms didactisch (Interstellar, The Martian) of grotesk (Chappie, Mad Max: Fury Road) maar ook verrassend ingetogen, zoals Her en ex_machina. Zulke films helpen om een aantal grote thema’s van de komende decennia te verkennen: de voor en tegens van artificiële intelligentie, de implementatie van virtual reality, de manier waarop astronauten Mars gaan bereiken en de vraag hoeveel mensen de eeuwwisseling zullen halen. Wat houdt bepaalde kunstvormen tegen om zulke fascinerende onderwerpen op grote schaal aan te grijpen in plaats van te blijven hangen in het verleden?

Het laatste fenomeen is uitgebreid geanalyseerd voor popmuziek dat zijn hypermodernistische energie—een wervelende mix van theater, fictie, verlangen, film, beeldende kunst, dans en stijl—grotendeels is kwijtgeraakt. Popmuziek heeft een zeer specifieke omschakeling van analoge naar digitale productie gekend. In de periode dat er een spanning tussen beide domeinen bestond, met een piek in de jaren negentig, leverde dit uiterst avontuurlijke resultaten op. Maar het digitale domein heeft op bijna fatale wijze de muziekpraktijk en distributie/consumptie overgenomen, met curieuze bijeffecten die lastig waren te voorspellen. Het is kenmerkend voor de afgelopen vijftien jaar dat wat een creatieve vorm haast doet imploderen door een andere als een bevrijding van chronische nostalgie wordt ervaren (mode). Het goede nieuws voor de beeldende kunst is dat het zich in een tussenpositie bevindt. Nog steeds moet de beeldende kunst het digitale domein massaal verkennen al gaat een groter aantal pionier steeds verder. Het potentieel en de blokkades van het digitale domein vormen echter maar een probleemgebied richting de toekomst.

Dat economische principes vrijwel elk detail van het dagelijkse leven bepalen, is inmiddels gemeengoed geworden. Economie heeft in dat proces voorheen semiautonome domeinen als wetenschap en kunst aan zich gebonden. Van de politiek hoeft men als tegenwicht weinig te verwachten. Zij heeft ons, met instemming van vrijwel het complete politieke spectrum, overgeleverd aan de neoliberale wals, daarbij op verschillende manieren geholpen door conventionele media als televisie en kranten, die een kritische houding en controle op macht hebben ingeruild voor hypes en goedkope polemiek. Dat is in het verleden eerder gebeurd, alleen niet op de schaal die we nu kennen. Het resultaat is dat men zich als individu machteloos voelt. Wat kan men immers inbrengen tegen immense structuren, waarachter vaak nog grotere structuren schuilen? Waar verandering wordt ingekapseld in eindeloze bureaucratische procedures en alternatieven genegeerd of als tijdelijke levensstijl gepresenteerd.

Kunst, met al haar specifieke ambachten en genres, is nodig om de steeds grotere complexiteit van wetenschap en technologie invoelbaar te maken

Desondanks beschikt het individu over een blijvende wil om te scheppen. Hoewel technologische vernieuwing vaak wordt gevulgariseerd tot een mantra van start-ups, nieuwe apps en studies die bovenal economisch interessant dienen te zijn, blijven wetenschap en technologie de verbeelding voeden en de menselijke leefomgeving—subtieler dan we vroeger verwachtten—veranderen. Daarnaast is de realiteit gewoonweg oneindig interessant. Alleen al de laatste weken kon men vernemen dat er aanwijzingen bestaan voor een mogelijke buitenaardse civilisatie rond de ster KIC 8462852, werden lichtsignalen geobserveerd die wellicht duiden op de botsing van ons universum met een naburig universum en werd in Delft met een succesvol experiment spooky action at a distance bewezen. Praktische toepassingen: nihil. En toch voeden deze ontdekkingen de verbeelding.

Beeldende kunst heeft zich altijd laten inspireren door zowel wetenschap als nieuwe technologieën (voor gereedschap, materiaal en onderwerpen.) Die relatie lijkt toe aan een herintroductie. Kunst, imet al haar specifieke ambachten en genres, is nodig om de steeds grotere complexiteit van wetenschap en technologie invoelbaar te maken. Is kosmologie te afstandelijk? Dan spreekt de energietransitie misschien meer aan. Olafur Eliassons installatieThe Weather Report —groots, begrijpelijk, positief—is niet voor niets tot een icoon van de vroege 21ste eeuw uitgegroeid. Het besef van de noodzaak voor deze herintroductie zou als aanwijzing genoeg moeten zijn. Een overdaad aan kennis en reflexie is tegenwoordig gevaarlijk. Voordat je het weet, worden we begraven onder TED-talks, bijeenkomsten, programma’s en conferenties over De Rol van Wetenschap in de Kunsten. Praten we meer dan we doen.

De overmacht van neoliberale structuren is indrukwekkend maar ze zullen niet eeuwig blijven bestaan (wat we voorheen kapitalisme noemden, is ontstaan door het systematische gebruik van fossiele brandstoffen en zal er tegelijkertijd mee verdwijnen.) Deze structuren kennen ook een desinteresse voor zaken die niet efficiënt zijn, die moeilijk en vreemd lijken. Dit is een ruimte die achteloos wordt overgelaten aan degenen die behoefte hebben aan alternatieven waarmee men door de mazen beweegt. Hier bloeien voorzichtig nieuwe subculturen op, die kalm hun eigen ding doen en kiezen wanneer ze een connectie maken met grote netwerken. Hier wijdt men zich aan een klein futurisme. Beweeg geruisloos, plant dingen.

Omar Muñoz Cremers is scifi-auteur en essayist. Recent verscheen van zijn hand het boek De toekomst hervonden, essays over de vastgelopen vooruitgang

LEES OOK STIJN VERHOEFF BRIEF AAN DE TOEKOMST, EN JELLE BOUWHUIS ONDERWORPEN