metropolis m

Santiago Sierra, ‘Teeth of the Last Gipsies of Ponticelli’ (2008),  photographs b/w, lambda print on dibond

Twee jaar geleden was er een hele discussie in Nederland over de confrontatie in dierentuin Blijdorp tussen de aap Bokito en zijn mensenvriendin. Was het ontbloten van Bokito’s tanden nu wel of niet bedoeld als een vriendelijke glimlach die de aap zijn vriendin toewierp of moest het opgevat worden als een teken van agressie? Volgens gedragsdeskundigen was het het ontbloten van tanden bij primaten oorspronkelijk een beschermende maatregel die kon uitmonden in agressiviteit, maar die langzamerhand is geëvolueerd naar een teken van vriendelijkheid. In Napels waren gedurende de maanden mei en juni van dit jaar op 18 grote billboards in de stad foto’s van monden met ontblote tanden te zien, veelal slecht onderhouden, onregelmatige gebitten; waarvan de witte tanden door het speeksel soms glommen als parels, vaak zij-aan-zij met gouden tanden. Deze monden behoren toe aan 18 zigeuners die woonden in de wijk Ponticelli ten noorden van Napels. Ze waren gefotografeerd door kunstenaar Santiago Sierra. Het bleef voor mij deze zomer onduidelijk of deze monden naar de voorbijgangers lachten of gromden…

Ponticelli is een arme buitenwijk die eind mei 2008 in het wereldnieuws kwam. Reeds maanden heerste er ontevredenheid: de werkeloosheid nam steeds verder toe, de prijzen stegen, het vuilnis werd niet opgehaald etcetera. Een druppel op deze gloeiende plaat was de vermeende roof van een kindje door een Rom-zigeunervrouw. Hierna braken gewelddadige rellen uit. De reeds maanden durende onvrede keerde zich tegen de zigeneuners, de meest zwakke bevolkingsgroep in Ponticelli. Gedurende een aantal dagen werden de zigeneunerkampen in de Via Virginia Woolf aangevallen met molotovcocktails, ijzeren staven en stenen en de kampementen werden uiteindelijk geëvacueerd. Maanden later bleek dat deze gebeurtenissen de politiek niet slecht uit kwam, omdat op het terrein waar de zigneuners woonden een winkelcentrum gebouwd zou worden.

In Italië is op dit moment veel discussie over hoe om te gaan met deze arme bevolkingsgroep, waarvan een groot deel in de illegaliteit leeft. Er zijn op dit moment circa 140.000 tot 160.000 Roma en Sinti in Italië, wat neerkomt op 0,25% van de totale bevolking (ter vergelijking: in Spanje leven 2,1% Roma en Sinti). Bijna de helft van de Italianen ziet de zigeuners als dieven en delinquenten; een stereotype beeld dat helaas vaak wordt bevestigd door de media. Na het incident in Ponticelli, werd de noodtoestand uitgeroepen in de ‘regioni’ Campania, Lazio en Lombardije. In deze ‘regioni’, met als respectievelijke hoofdsteden Napels, Rome en Milaan, waar zich in Italië de meeste zigeunerkampen bevinden, werd gestart met het archiveren en inventariseren van de bewoners door middel van het afnemen van vingerafdrukken en andere data, hetgeen op veel verzet stuitte van onder andere de Europese Unie en Amnesty International. Deze organisaties bekritiseerden het gebrek aan steungevende maatregelen vanuit de Italiaanse overheid richting de zigeuners.

‘Ponticelli’ is ook de titel van een tentoonstellingsproject van de Spaanse kunstenaar Santiago Sierra in het Madre, het Museo d’Arte Donna Regina, het museum voor moderne en hedendaagse kunst in Napels dat in de zomer van 2005 opende in een arme volkswijk aan de rand van het historisch stadscentrum. Santiago Sierra, geboren in 1966, is sinds 14 jaar woonachtig in Mexico Stad en staat bekend om zijn belangstelling voor de zwakke plekken in de samenleving. Middels zijn fotowerken, performances en sculpturen, vaak met medewerking van specifieke, sociale groepen uit de bevolking, tracht hij deze situaties op een tamelijk confronterende manier aan de oppervlakte te brengen. Zo liet hij op de 50ste Biennale van Venetie in 2003 alleen bezoekers met een Spaans paspoort zijn werk in het Spaanse paviljoen bezoeken en in 2002 betaalde hij jonge prostituee’s uit Oost-Europa om hun geslachtsdelen van voor en achteren te laten afdrukken in polyethuraan.

Santiago Sierra, 'Teeth of the Last Gipsies of Ponticelli' (2008),  photographs b/w, lambda print on dibond

In mei 2008 bracht Sierra een eerste bezoek aan Napels en bezocht de wijk Ponticelli. De foto’s die hij toen maakte, zijn te zien in het Madre onder de titel Estudio fotografico de Ponticelli. De foto’s tonen de armoe en vervuiling van deze plek in de tijd dat er een continue strijd was met aanvallers van buiten het kamp. De foto’s hebben een sterk journalistiek karakter en vertellen niet veel meer dan wat de gemiddelde Italiaan kent uit de kranten. Ook de video Escena Encontrada heeft een sterk registerend karakter en toont een van de branden in het kampement. In die tijd leefden er nog slechts twee families in Ponticelli; de andere waren reeds op de vlucht geslagen. Aan de 18 leden van deze twee families vroeg Sierra medewerking voor het hoofdproject in het museum: Dientes de los ultimos gitanos de Ponticellli, de tanden van de laatste zigeuners van Ponticelli. Sierra fotografeerde de familieleden en reduceerden hun portretten tot enkel het gebit. De mensen werden betaald voor het model staan, zoals Sierra gewoon is te doen. De foto’s van deze 18 individuele gebitten zijn te zien in het Madre naast de eerder genoemde foto’s en video. Het zien van de niet altijd even mooie gebitten roept soms een gevoel van walging op, zeker wanneer de tanden glimmen van het speeksel. Ieder menselijk gebit is volstrekt uniek. Denk maar aan overledenen die door politie geïdentificeerd worden op grond van hun gebit. De gelijkenissen tussen de verschillende individuele gebitten maakt de 18 foto’s tegelijkertijd tot een collectief lichaam van de Ponticelli-zigeuners.

Zelf vind ik het project het interessantst in de openbare ruimte, buiten op straat. Op 18 grote gemeentelijke billboards verspreid door de stad aan de hoofdstraten, werd je in mei en juni geconfronteerd met de gigantische monden en –naar eigen interpretatie- een verwelkomende glimlach dan wel een agressief grommen. De ambivalentie van de betekenis van de ontblote tanden raakt voor mij aan het zoeken van de Napolitanen en Italianen naar hoe om te gaan met het steeds verder toenemend aantal immigranten. Napels wordt gezien als een multiculturele samenleving waar sinds de 4e eeuw voor Christus talloze volkeren leefden en werden verwelkomd. De Napolitaan zag zichzelf altijd als toonbeeld van tolerantie; de gebeurtenissen in Ponticelli zorgden er echter voor dat Napels deze naam in een klap verloor.

Eduardo Cicelyn, directeur van het Madre, bekritiseert in het voorwoord van de tentoonstellingscatalogus dat er tot op de dag van vandaag geen serieuze reflectie is geweest door de pers op de gebeurtenissen in Ponticelli en dat de politiek, zowel links als rechts, zich afzijdig heeft gehouden. Op de Italiaanse versie van de website van het museum zijn veel relevante kranten- en tijdschriftenartikelen te lezen over de inidenten in Ponticelli, waardoor de bezoeker zichzelf een mening kan vormen. Cicelyn duidt op de rol die kunst tesamen met een museum kan hebben richting de bevolking in een stad als Napels waar sociale misstanden en culturele tegenstellingen aan de orde van de dag zijn.

Vier jaar geleden publiceerde Roberto Saviano zijn boek Gomorra waarmee hij de buitenwereld een blik op de Napolitaanse realiteit wilde geven. Santiago Sierra wil eveneens middels het project ‘Ponticelli’ de stad wakker schudden en aandacht vragen voor de verschillende sociale tegenstellingen in de stad en de daaruit voortkomende misstanden. Middels direct realisme en gewelddadige dramatische beelden roept Sierra op tot reflectie over onrechtvaardheid, intolerantie en geweld jegens de zwakkeren in de samenleving.

Recente artikelen