Een spookstad om nooit te vergeten
In de Haagse galerie Dürst Britt & Mayhew stelt de naar Nieuw Zeeland verkaste Mexicaanse kunstenaar Raúl Ortega Ayala tentoon. Zijn nieuwe middellange video The Zone schetst de situatie in de streek rond Tsjernobyl en portretteert een handvol vroegere bewoners.
Na de kernramp in het Oekraïense Tsjernobyl eind april 1986 werd een straal van 30 kilometer rond de centrale voor niet nader bepaalde tijd onbetreedbaar verklaard. Het zou grof geschat 10 duizend jaar tijd kosten teneinde de natuur de sector volledig kan herstellen.
Volgens een commissie die over Tsjernobyl gaat is deze vervreemdingszone sinds 2012 weer ten dele te bezoeken. De nabijgelegen fantoomstad Pripyat, in 1970 opgericht als negende nucleair bolwerk van de Sovjetunie en indertijd de thuis van 50 duizend zielen, trekt sindsdien voorzichtig (alternatieve) toeristen aan.
De laatste vier jaar bezocht Raúl Ortega Ayala (1973, Mexico City) de stad ettelijke malen, in verschillende seizoenen. Om er beelden te verzamelen voor zijn film. Maar ook om terug te keren met getuigen die er meer dan twintig jaar geleden leefden – destijds kinderen, jong volwassenen en starters in een stad waar de leeftijd gemiddeld op 26 lag.
In het ontroerende The Zone maken we kennis met vier ex-inwoners: een volwassen man die in Pripyat lagere school liep toen de ramp plaatsvond, een destijds hoogzwangere vrouw, de ex-viceburgemeester die de evacuatie in goede banen moest leiden en een turnleraar die op het moment van de explosie een competitie organiseerde waar 200 student-atleten aan deelnamen.
The Zone opent met een hallucinant beeld van de antennes van de DUGA-1: een over-the-horizon radar die in het Sovjettijdperk doelen tot duizenden kilometers ver op kon sporen. Een met een camera uitgeruste drone scheert rakelings langs het tientallen meters hoge – en brede – staketsel waarop de antennes bevestigd zitten om vervolgens een pan te maken over de bosrijke, groene omgeving. Meteen buit de kunstenaar de sterke cinematografische eigenschappen van deze spookstad ten volle uit.
Ortega Ayala maakt in The Zone meerdere malen gebruik van drones hetgeen bijzonder koket materiaal oplevert. Zo ook in de volgende shots: een vlucht over de besneeuwde stad met zijn vele vervallen appartementsblokken, hotel, sportcentrum, warenhuizen en zijn bevroren rivier met verzonken boten. Van de winter morft de film naar de lente, waarop de eerste getuige in beeld komt: viceburgemeester Alexander Yesaulov die zich in 1980 in Pripyat vestigde. Hij vertelt kort over de natuurlijke rijkdom van de stad en het goede leven destijds om vervolgens de catastrofe en de radeloosheid van het moment in detail uit te leggen. Zijn relaas komt over beelden van verlaten appartementen waar het behangpapier en de verf van de muren bladdert, en van façades die de tand des tijds met moeite hebben doorstaan. ‘What happened here occured because of a human error. People should not forget this place’, zo sluit hij zijn verhaal kloekmoedig af.
Elke getuige heeft wel een intense of pakkende quote klaar. Ook de beelden van wegrottende klaslokalen of het zwaar vervallen zwemdok snijden diep: ze tonen ruïnes van zeer herkenbare, dagelijkse omgevingen.
Ortega Ayala hanteert in The Zone een min of meer conventionele narratieve stijl. Toch laat hij vrijheid toe. Zo switchen de beelden naadloos tussen seizoenen: in reizend door een winterlandschap krijgen de bomen bijvoorbeeld plotsklaps frisgroene bladeren. Ortega Ayala last adequaat poëtisch beladen drama in hetgeen de ietwat gezwollen strijkerssoundtrack van Tim Prebble onderstreept.
De film wordt in de galerie begeleid door een reeks van ruim tien foto’s. Die maakte de kunstenaar in samenwerking met de fotograaf Roberto Rubalcava, een naar Londen uitgeweken Mexicaan. De beelden bevriezen details die we in de film zagen en abstraheren de context. Er is een grote print van omkrullend behang met een vergeelde en verouderde wereldkaart, en een foto van een met schimmelende boeken bezaaide grond. Ze stralen een griezelige koude uit die tot nederigheid stemt – deze beelden documenteren een schrijnend verlies.
Zowel de video als de foto’s maken deel uit van de series From the Pit of Et Cetera waarmee Ortega Ayala ingaat op Social Amnesia (naar de Amerikaanse historicus Russell Jacoby). Aan bod komen plekken, zaken en gebruiken die ooit op het voorplan en in het brandpunt van de actualiteit stonden, maar vandaag slechts sluimeren in de herinnering van het collectieve geheugen (ze leven voornamelijk nog bij mensen die de feiten actief of passief meemaakten).
In de galerie hangen ook drie zwart-witte röntgenschilderijen. Ze maken deel uit van dezelfde serie. Opgesteld aan de ingang, fungeren ze als opmaat voor de eigenlijke tentoonstelling. Voor de totstandkoming van deze werken kreeg de kunstenaar toegang tot de archieven van musea om via bestralingstechnieken laserafdrukken te maken van de ‘onbekende schilderijen’ die zich onder een bekende werken bevinden (schilders overschilder(d)en vaak hun doeken om ze te recycleren). Zo schuilt onder Van Goghs Stilleven met akkerbloemen en rozen (1886-1887) een beeld van twee boksers, terwijl onder Quatre figures à liste, een pover boerentafereel van les frères Le Nain uit 1630, het portret van een gefortuneerde edelman schuilgaat. Ook in deze werken maakt Ortega Ayala het schijnbaar onzichtbare voor even weer poignant zichtbaar.
Alle foto’s courtesy de galerie, fotograaf: Gert Jan van Rooij
Raúl Ortega Ayala, The Zone. Tot 25 maart bij Dürst Britt & Mayhew, Den Haag
