metropolis m

Anna Boghiguian, Sail, Attack, Z33 Huis voor Actuele Kunst, Design & Architectuur, foto door Selma Gurbuz

Ontworteling valt niet tot verlies te reduceren. Veerkracht, hoop en opnieuw grond vinden zijn even belangrijk, zo laat de huidige groepstentoonstelling in het Hasseltse Z33 over diasporische verbeeldingen zien. 

De tentoonstelling in Z33 ontleent haar titel aan een veldstudie die sociologen Pierre Bourdieu en Abdelmalek Sayad uitvoerden tijdens de Algerijnse Onafhankelijkheidsoorlog (1954-1962). Samen documenteerden Bourdieu en Sayad de gedwongen verhuizing van in totaal zo’n drie miljoen Algerijnse boeren. Zij moesten hun thuis te verlaten om zich in gestructureerde kampen of in de stad opnieuw te vestigen en werden door het Franse leger gedwongen daar op een andere, moderne – lees vooral Westerse – manier landbouw te bedrijven. Die opgelegde ontworteling, déracinement in het Frans, leidde tot het verdwijnen van traditionele levenswijzen en zorgde voor een ingrijpende verandering in de Algerijnse samenleving. De foto’s die Bourdieu maakte tijdens dat onderzoek geven inzicht in de sociologische realiteit van deze volksverhuizing, en vormen het startpunt van deze groepstentoonstelling over diasporische verbeeldingen.

Dat zulke verbeelding een bewustwording van perspectief vereist wordt in Déracinement snel, doch subtiel zichtbaar gemaakt in het werk Untitled (Tangier – Tarifa) (2007) van Francis Alÿs. Twee prachtige schilderijtjes in zachte kleuren tonen de Middellandse zee, maar elk vanuit een ander gezichtspunt. Het ene toont een wit koppel – zijn het toeristen? – dat kijkt vanuit het Spaanse Tarifa naar de Marrokaanse bergen. Het ander toont een man getooid in een wit kleed. Hij kijkt vanuit Tanger naar de kust van Tarifa. Geschilderd vanaf twee stranden die slechts 40 kilometer van elkaar verwijderd zijn, wordt dezelfde zee tweemaal vergelijkbaar én verschillend in beeld gebracht. 

Pierre Bourdieu, Testimonies of Uprooting, Z33 Huis voor Actuele Kunst, Design & Architectuur, foto door Selma Gurbuz

Francis Alÿs, Untitled (Tangier - Tarifa), Z33 Huis voor Actuele Kunst, Design & Architectuur, foto door Selma Gurbuz

Een tentoonstelling over diaspora en migratie moet ook wel dubbelzinnig, of beter: meerzinnig, zijn. Lydia Ourahmanes In the Absence of Our Mothers (2018) is een voorbeeld van een werk waarin die meerdere lagen naar voren komen. Het bestaat uit twee gouden tanden, waarvan ik er slechts één te zien krijg in Z33. De andere tand zit namelijk in Ourahmanes mond. Deze tanden verwijzen naar haar grootvader, een Algerijn die ten tijde van de Franse kolonisatie niet van zinnens was te gaan vechten op de Europese slagvelden van de Tweede Wereldoorlog. De man neemt een radicaal besluit om zijn legerdienst te ontlopen: hij trekt, op één dag, al zijn tanden eruit. Maar de tanden vertellen meer. Het goud waaruit ze zijn vervaardigd komt van een ketting die Ourahmane kocht van een jongen in het Algerijnse Oran. Hij deed de ketting die van zijn moeder was van de hand om de oversteek naar Europa te kunnen bekostigen. De toon voor de rest de expo is meteen gezet: persoonlijke kronieken verbeelden op integrerendere wijze de beklijvende, harde realiteit die achter ontheemding schuilt.

Maar ontworteling valt niet tot verlies te reduceren. Veerkracht, hoop en opnieuw grond vinden zijn even belangrijk. Mohamed Bourouissas eerbetoon aan psychiater, politiek filosoof en revolutionair Franz Fanon is daar met name relevant voor. Centraal in de multimediale installatie en twee video’s staat tuinieren, de therapievorm die gebruikt werd door Fanon. Of  specifieker: wortelschieten, en hoe dat kan helpen met de gevolgen van sociale en psychologische ontworteling. Bijzonder mooi is het werk Incomplete Herbarium (2020): een herbarium dat Bourouissa vond in de bibliotheek van Blida en uitbreidde met aquareltekeningen van de beschreven planten en bloemen. Het werk, zelf nog in ontwikkeling, toont een geschiedenis die ook in ontwikkeling is. De ondertoon van het werk is hoopvol, en dat raakt me. 

In Mohamed Bourouissas eerbetoon aan psychiater, politiek filosoof en revolutionair Franz Fanon  staat tuinieren, een therapievorm die gebruikt werd door Fanon, centraal

Mohamed Bourouissa, Brutal Family Roots, Z33 Huis voor Actuele Kunst, Design & Architectuur, foto door Selma Gurbuz

Lydia Ourahmane, In the Absence of Our Mothers, Z33 Huis voor Actuele Kunst, Design & Architectuur, foto door Selma Gurbuz

Na deze intiemere werken in de kleinere, donkere ruimtes van Z33 word ik in een imposante, lichtrijke ruimte geconfronteerd met Attack (2017) van de inmiddels negentigjarige Egyptische Anna Boghiguian. Het bestaat uit een enorm, half opgehangen scheepszeil dat afkomstig is van een Egyptische boot en dat door Boghiguian intuïtief en expressionistisch beschilderd werd met landen, continenten en vlaggen. Boven het zeil zweven gefabriceerde vogels. Eronder, niet meteen zichtbaar, zwemmen geschilderde vissen. Op het eerste gezicht doet het werk bevrijdend aan; zit de wind de kunstenaar in de zeilen? Maar bij een nadere inspectie toont het krachtige beeld zich eerder symbool voor de beperking van bewegingsvrijheid: de mens heeft dan wel zeilen en boten, maar wordt met name gestuurd door vlaggen en grenzen. Vogels en vissen bewegen vrij door lucht en zee.

Eveneens prachtig verlicht is een vierkante, witte plaat waarop kleine hoopjes rijst liggen, gemaakt uit keramiek, in symmetrische rijen, alsof ze klaar zijn om gepland te worden. Deze korrels vormen samen Semence (2020) van Kapwani Kiwanga. Het boekje vertelt me dat ze refereren naar de rijstzaden die tot slaaf gemaakte vrouwen uit West-Afrika verstopten in hun haar om te overleven op de plantages. Een historie die in schril contrast staat met wat er neergeschreven is in onze Westerse geschiedenisboeken, die vooral gewag maken van de Europese kolonisatoren als verspreiders van rijst. 

Ik neem de trap naar de tweede verdieping van het museum. Ik kom er terecht in de wereld van Raphaël Grisey en Kàdou Yaraax. Aan de hand van films en documentatiemateriaal bestaande uit foto’s, brochures, posters en boeken vertellen ze het verhaal van Bouba Touré. Nadat hij een tijd in Frankrijk had gewerkt besloot hij, samen met zijn kompanen van de Culturele Vereniging van Afrikaanse Arbeiders, terug te keren naar West-Afrika om daar een landbouw-coöperatieve op te starten. Het werk doet erg denken aan de foto’s van Pierre Bourdieu, het startpunt van deze expo. Maar waar Bourdieu vooral de harde sociologische realiteit van de Algerijnse volksverhuizing toonde, gooit deze verzameling het over een andere boeg. Het vertelt een verhaal van enorme doorzettingsvermogen en ogenschijnlijk onuitputbare hoop. Kijkend naar al dat materiaal voel ik een kracht van verzet. Alsof Raphaël Grisey en Kàdou Yaraax me met elke foto, en met elk pamflet, er op willen wijze dat een verhaal ook opnieuw kan beginnen of herschreven kan worden.

De mens heeft dan wel zeilen en boten, maar wordt met name gestuurd door vlaggen en grenzen. Vogels en vissen bewegen vrij door lucht en zee

Anna Boghiguian, Attack, Z33 Huis voor Actuele Kunst, Design & Architectuur, foto door Selma Gurbuz

Raphaël Grisey & Bouba Touré, Sowing Somankidi Coura, a Generative Archive, Z33 Huis voor Actuele Kunst, Design & Architectuur, foto door Selma Gurbuz

Hostile Environment(s) Project, Atlas of Critical Habitats, Z33 Huis voor Actuele Kunst, Design & Architectuur, foto door Selma Gurbuz

Die hoopvolle boodschap staat in schril contrast met Atlas of Critical Habitats (2019-heden) door het Hostile Enviroment(s) Project onder leiding van Lorenzo Pezzani. Hostile enviroment verwijst naar de ‘vijandige omgevingen’ die voormalig Brits premier Theresa May uit 2012 wilde inzetten om migranten op afstand te houden. Voorbeelden zijn legio: van de vernietiging van waterbronnen in Mexicaanse woestijnen tot studies naar opzettelijke branden in Griekse vluchtelingenkampen. Aan de hand van juridische documenten, kaarten, 3D-modellen, video’s en media-archief documenteert en ontrafelt het Hostile Enviroment(s) Project hoe geografie over de hele wereld op vaak gruwelijke wijze ingezet wordt in de “strijd” tegen vluchtelingen en migranten. Met een steeds groeiende collectie aan voorbeelden legt het de vaak onderlinge verwevenheid van de migratie- en milieucrises bloot. 

Le Déracinement heeft een dubbel effect op mij. Ik ben niet alleen ontroerd door de vele mooie en beklijvende beelden en de verhalen die erachter zitten. Ik leer ook dat ontworteling een complex fenomeen is met verschillende lagen. Het werk van Bourdieu biedt hier nuttige handvaten[1]. Hij spreekt over habitat en habitus, de respectievelijk materiële en sociaal-culturele, symbolische realiteit van de mensen die steeds deel uitmaken van migratieverhalen. De expo maakt ook duidelijk dat al deze verhalen gaan over geweld, pijn en verdriet en over dromen en hoop, veerkracht en doorzettingsvermogen. Bovendien worden thema’s als ontheemding en ontworteling op een associatieve en inhoudelijke sterke manier gelinkt worden met andere grote thema’s als kolonisatie en klimaatopwarming. Deze gelaagdheid, die duidelijk wordt in zowel de verhouding tussen de verschillende werken als in de individuele werken, maakt dat ik als toeschouwer met een rijkere blik kan kijken naar die thema’s kan kijken.

Fatma Bucak smokkelde een honderdtal rozenstekken uit Damascus en plantte ze in Hasselt: daarmee verbeeldt ze de wonden van ontheemding, maar wijst ze tegelijkertijd op veerkracht

Fatma Bucak, Damascus Rose, Z33 Huis voor Actuele Kunst, Design & Architectuur, foto door Selma Gurbuz

Het laatste werk, Damascus Rose (2016-heden) van Fatma Bucak, vat de sterke expo overtuigend samen. Voor een groot raam ligt een enorme hoop bruine aarde met enkele rozenstekken uit Damascus. Deze roze rozen zijn een van de vele slachtoffers van het conflict in Syrië. Bucak smokkelde een honderdtal rozenstekken over de grens met Libanon en plantte ze in Hasselt. Het is, net als deze zorgvuldig samengestelde expo, een werk dat de wonden van ontheemding en ontworteling verbeeldt, maar tegelijkertijd wijst op veerkracht, en het altijd aanwezige potentieel tot (opnieuw) bloeien en herleving. En dat beetje hoop, dat doet uiteraard leven.

[1] Bourdieu, P. and Sayad, A., (1964), Le Déracinement. La Crise de L’agriculture Traditionelle en Algérie, Paris: Les Éditions de Minuit.

Le Déracinement, Z33, Hasselt, 06.03 tot 16.05.21, deelnemende kunstenaars: Mathieu Kleyebe Abonnenc, Francis Alÿs, Yto Barrada, Anna Boghiguian, Pierre Bourdieu, Fatma Bucak, Mohamed Bourouissa, Raphaël Grisey & Bouba Touré, Kapwani Kiwanga, Vincent Meessen, Sara Ouhaddou, Lydia Ourahmane, The Otolith Group — Anjalika Sagar & Kodwo Eshun, Mounira Al Solh, Lorenzo Pezzani/Hostile Environment(s).

Jasper Delva

is socioloog en schrijft over kunst en cultuur

Recente artikelen