metropolis m

Robert Smithson, Broken Circle/Spiral Hill (1971) © Holt/Smithson Foundation, Licentie door VAGA, ARS, New York

Een Drentse voormalige zandgroeve hield een door de Amerikaanse kunstenaar Robert Smithson aangelegde krullende landtong en kegelvormige heuvel lange tijd verborgen. Vijftig jaar na zijn installatie in het kader van de buitententoonstelling Sonsbeek buiten de perken (1971) is het landschapswerk nu weer te bewonderen en tijdelijk toegankelijk.

Een werk ter grootte van zijn bekende Spiral Jetty in Utah, en dat op een korte rijafstand van mijn huis: met verbazing kwam ik tijdens mijn studie Kunstgeschiedenis achter het bestaan van Robert Smitshon’s Broken Circle / Spiral Hill (1971) in Emmen en kreeg ik deze zomer eindelijk de kans om het te bezoeken. Het eerste deel van de titel verwijst naar de gekrulde langtong die in het Drentse water is aangelegd; het tweede deel naar de kegelvormige heuvel die ertegenover ligt. Het werk past in een gerenomeerd oeuvre van earthworks van de Amerikaanse kunstenaar, waar ik door mijn studie al bekend mee was. Hoe kan het dat dit werk, het enige uit Smithson’s oeuvre dat zich buiten de VS bevindt, voor velen nog onbekend is? Eén van de belangrijkste redenen bleek al snel de beperkte toegankelijkheid van het kunstwerk; het is ter ere van haar 50e verjaardag dat het werk deze zomer opnieuw bij uitzondering te bezoeken is. Ik sloeg mijn kans om dit goed bewaarde geheim te bezoeken.

Na geparkeerd te hebben op een grasveldje naast een oude boerderij krijg ik door enthousiaste vrijwilligers de audiotour getipt en word ik gewezen in de richting van het werk. Het is een echte Nederlandse zomerdag en de regen komt met bakken uit de lucht vallen. Het maakt de ervaring er niet minder op; begeleid door de intrigerende verhalen die door verschillende personen in de audiotour verteld worden, loop ik naar de zandgroeve.

Robert Smithson werd geboren in 1938 in New Jersey en staat bekend als een van de oprichters en bekendste figuren van de land art beweging. Een kunstbeweging die in de jaren ‘60/’70 in de Verenigde Staten begonnen is. Het gaat hierbij om werken die letterlijk deel uitmaken van de omgeving waar zij zich in bevinden; het materiaal waar ze uit opgetrokken zijn is er sterk mee verbonden. Met die situering ver buiten de stedelijke musea ageerden zij tegen de vercommercialisering van kunst en bevroegen ze tegelijkertijd de menselijke invloed op de natuur. Door directe aanpassigen van water en land creeren zij een dialoog tussen mens, natuur en kunst. Natuurlijke fenomenen zoals getijdeverschillen, erosie, verkleuring door de zon en begroeiing waren welkom om mee te spelen in de vorming van de landschapskunst. Dat het werk daarmee vergankelijk  werd, was een belangrijk gegeven. Tegenwoordig roept het discussies op: hoe ga je om met het langzaam verliezen van een kunstwerk als mens aan de natuur? En wat als die ‘natuurlijke’ fenomenen steeds minder als ‘natuurlijk’ kunnen worden bestempeld, nu de menselijke invloed op klimaatverandering zich steeds vaker doet gelden?

[blockquote]Met de situering van zijn werk ver buiten de stedelijke musea ageerde Smithson tegen de vercommercialisering van kunst en bevroeg hij tegelijkertijd de menselijke invloed op de natuur

'Smithson with Rainbow', Augustus 1970, in het Arches National Park, Utah. Scan van het originele 126 formaat chromogene dia. Foto: Nancy Holt © Holt/Smithson Foundation, licentie door VAGA, ARS, New York

Aangekomen in de zandgroeve zie ik de Broken Circle en de Spiral Hill oprijzen, omringd door oranje vrijwilligershesjes, paraplu’s en rondgrazende schapen. Het werk is kleiner dan ik had verwacht, maar zodra ik naar verder naar beneden loop en het werk me tegemoet treedt merk ik dat de grootte toch indruk op me maakt; nu ben ik de kleine. De wind creëert kleine golven die elkaar ontmoeten in de halve cirkel en teruggestuurd worden door de zijkanten van het werk. De enorme zwerfkei afkomstig uit de ijstijd in het midden van de gebroken cirkel was niet gepland; tijdens het uitgraven van de cirkel kwam de kei tevoorschijn en uiteindelijk besloot Smithson om hem daar te laten.

Broken Circle / Spiral Hill werd in 1971 gerealiseerd voor het kunstproject Sonsbeek Buiten de Perken, destijds gepresenteerd door Wim Beeren met manifestaties door heel Nederland. Smithson was erg geïntrigeerd door de geologische en industriële geschiedenis van zuidoost Drenthe en koos uiteindelijk voor een zandafgraving in Emmen voor de locatie van zijn kunstwerk. Het geordende en uitgestippelde landschap van Nederland fascineerde hem. Iedereen die Nederland wel eens van bovenaf heeft aanschouwd zal het opvallen dat het landschap uit een groot mozaïek van bossen, bebouwing, weilanden en andere natuurgebieden lijkt te bestaan. Deze duidelijk menselijke indeling van de natuur aan de ene kant, en de voelbare aanwezigheid van het prehistorische landschap aan de andere kant, trokken Smithson naar Drenthe.

Robert Smithson, Broken Circle/Spiral Hill (1971) © Holt/Smithson Foundation, Licentie door VAGA, ARS, New York

Robert Smithson, Broken Circle/Spiral Hill (1971) © Holt/Smithson Foundation, Licentie door VAGA, ARS, New York

Hier is niet zoals inmiddels in de meeste musea een looprichting aangegeven. Het resultaat is dat ik me in mijn bewegingen laat leiden door het werk zelf. Ronddwalend merk ik al snel dat ik me enigszins in het werk verlies. Verloren wandel ik rond totdat ik mezelf bovenaan Spiral Hill weer terugvind. Smithson wilde geen middelpunt aanbrengen in zijn werken; zijn doel was juist om desoriëntatie op te roepen. Bovenop de heuvel voel ik me echter toch aangekomen op de ‘top’ van Smitshon’s opvattingen. Ik zie de zandcirkel die langzaam weggespoeld zal worden, de heuvel onder mijn voeten die langzaam volgroeit met groen;   de natuur neemt terug wat van haar was. “Nature is never finished” zei Smitshon daar zelf over. Het verval van het werk en vooral de reactie daarop vatten de boodschap van het werk treffend samen: is het namelijk niet juist de drang om het werk zo goed mogelijk te onderhouden om aan haar verval te ontkomen deel van de menselijke neiging die Smithson bevraagt?

Ik zie de zandcirkel die langzaam weggespoeld zal worden, de heuvel onder mijn voeten die langzaam volgroeit met groen; “Nature is never finished” zei Smitshon daar zelf over

Dat Smithson het werk heeft geschonken aan Nederland of de Nederlanders is op te merken uit vroegere correspondentie, echter noemt hij nergens details over hoe het werk verzorgd moet worden en door wie. Nog geen twee jaar na de voltooiing van het werk stierf Smithson op 35-jarige leeftijd bij een helikoptervlucht op zoek naar een nieuwe locatie voor een kunstwerk in de Verenigde Staten. Zijn vrouw Nancy Holt heeft zich tot haar overlijden in 2014 ingezet voor het behoud van Broken Circle / Spiral Hill. Na haar overlijden is het behoud overgeleverd aan de ‘Holt/Smithson Foundation’. Vrijwilliger Melle, die al 45 jaar betrokken is bij het kunstwerk, vertelt me dat de vorige eigenaar van de zandgroeve zelf ook vaak druk in de weer was om het werk zo mooi mogelijk te behouden. En zou dat dan niet juist de boodschap zijn die Smithson ons mee wilde geven met de creatie van Broken Circle / Spiral Hill? De mens is continu in dialoog met de natuur, maar wat we soms vergeten is dat we zelf tevens onderdeel zijn van die allesomvattende natuur. Alles is één, zelfs ­–en misschien juist– wanneer het werk langzaamaan of door een woeste storm helemaal op zou gaan in het landschap. De toekomst van het werk zal altijd enigszins onzeker blijven. Een ‘zwakte’ die tegelijkertijd haar kracht uitmaakt.

Broken Circle / Spiral Hill is nog t/m het weekend van 23/24 oktober te bezoeken. Meer info hier

Elles Hesseling

is kunst- en cultuurhistoricus

Recente artikelen