metropolis m

Eva Jospin in ‘Rettet den Wald!’ in Museum Het Valkhof, foto: Flip Franssen

Waar je niet al te lang geleden het laatdunkende ‘boomknuffelaar’ te horen kon krijgen als je je al te zeer bekommerde om het lot van bomen, is Rettet den Wald in Museum Het Valkhof in Nijmegen een van de tekens dat er een kanteling heeft plaatsgevonden in het algemene denken over bomen. Te zien is hoe hedendaagse makers daarin, al dan niet geïnspireerd door ‘eco-kunstenaar’ bij uitstek Joseph Beuys, voorop willen gaan.

Als je het boomrijke Geldersch Landschap, bij Nijmegen, uitwandelt richting stad, kom je net voor de Berg en Dalseweg een transformatorhuisje tegen, half verscholen achter de struiken, met daarop een meer dan levensgroot portret, in blauw en geel geglazuurde tegels, van Joseph Beuys met karakteristieke hoed. Wat doet Beuys daar, aan de rand van het bos, in een rustige woonwijk, ingesloten door een seniorenflat, een speeltuin, en een justitiële inrichting voor adolescenten? Online vind ik dat het een kunstwerk is van Titus Nolte, iedere tegel is een zeefdruk, op de andere zijde staat in dezelfde kleuren de dichter Dylan Thomas afgebeeld. Maar die gekke raadselachtigheid, die poëtische misplaatstheid past wel bij de veelzijdige Beuys. De Duitse kunstenaar werd geboren in 1921, vlak over de grens bij Nijmegen, in Kleef (als je vanuit Geldersch Landschap een stuk doorwandelt naar de hoger gelegen Duivelsberg kun je al naar Duitsland turen). In het kader van dit honderdjarige jubileum werd er (in het buitenland) al een aantal tentoonstellingen aan de Beuys gewijd, bijvoorbeeld in Schloss Moyland bij Kalkhorst, die in het teken stond van Beuys en sjamanisme. In het Nijmeegse Valkhof Museum is er, op het einde van het jaar ook een tentoonstelling die de nalatenschap van Beuys gebruikt als aanleiding voor een urgent thema: kunst als eco-activisme. 

Rettet den Wald, een uitspraak van Beuys tegen de kap van een deel van een bos bij Dusseldorf, zo staat op de flyer, is gebruikt als titel voor een groepstentoonstelling met als thema bomen. Beuys’ bekendste eco-activistische performance is wellicht 7000 eiken, voor Documenta 7, in 1982. Het zou vijf jaar duren voordat alle bomen in en rondom Kassel waren geplant. Deze actie wordt door gastcurator Anne Berk verbonden met de huidige klimaatproblematiek, waar de kap van bomen onverminderd doorgaat. De wanden van de zalen zijn toepasselijk in een zachte kleur groen geverfd, alle zaalteksten zijn geprint op, ik neem aan FSC gecertificeerd, karton, en de bankjes van Atelier NL zijn gemaakt van door noodweer “gesneuvelde bomen”. Bij aanvang van de expositie, tegen een felrode wand, staan er protestborden van karton met daarop de titel in drie talen en het onderschrift “kunst in het voetspoor van Beuys”. Die ondertitel is misschien ietwat misleidend, want niet alle kunstwerken zijn per se schatplichtig aan Beuys, in de zin dat bijvoorbeeld niet elk werk een activistische geste in zich draagt. Eerder zijn ze samengebracht vanwege het thema de boom en in de context van Beuys’ “eco-kunst” wordt de bezoeker uitgenodigd tot het leggen van verbanden met de klimaatcrisis. 

Waar je niet al te lang geleden het laatdunkende “boomknuffelaar” te horen kon krijgen als je je al te zeer bekommerde om het lot van bomen, is Rettet den Wald een van de tekens dat er een (voorzichtige) kanteling heeft plaatsgevonden in het algemene denken over bomen. De afgelopen jaren verscheen er een hele reeks boeken over bomen van auteurs als Peter Wohlleben en Suzanne Simard, over de manier waarop bomen communiceren, hoe ze samenwerken, over de intelligentie van het bos en de rol van de mens daarin. Intuïtief zijn bomen aangenaam, ze zijn mooi om naar te kijken, ze zorgen voor schaduw. De boom en het bos hebben altijd al een mythische zeggingskracht in de menselijke verbeelding. Persijn Broersen en Margit Lukács combineren al deze elementen in  Forest on Location, over Białowieża, het laatste, bedreigde, oerbos van Europa, op de grens van Polen en Belarus. Het is een video gebaseerd op 3D fotografie van het bos. Een moderne man doolt door het geanimeerde woud, de soundtrack doet het klinken als een duister sprookje. De digitale reconstructie geeft een ongemakkelijk gevoel, alsof het bos al is vernietigd, in plaats van virtueel behouden. Even verderop ligt een sculptuur van Berlinde De Bruyckere, uit de serie Kreupelhout, gemaakt voor de Biënnale van Venetië (2013), waar het gehele Belgische paviljoen gevuld was met indrukwekkende, boomachtige, soms harige, soms bot-achtige, sculpturen. In deze groepstentoonstelling krijgt De Bruyckeres werk niet helemaal de plechtigheid die het nodig heeft, terwijl Kreupelhout nu juist de ruimte voor concentratie en verwondering over de relatie tussen natuur, leven en dood, en de intieme relatie tussen boom en mens zou kunnen verschaffen waar de tentoonstelling naar op zoek is.

[blockquote]Kreupelhout zou de ruimte voor concentratie en verwondering over de relatie tussen natuur, leven en dood kunnen verschaffen waar de tentoonstelling naar op zoek is

Berlinde de Bruyckere in 'Rettet den Wald!' in Museum Het Valkhof, foto: Flip Franssen

Zaaloverzicht met borden met teksten van Joseph Beuys in 'Rettet den Wald!' in Museum Het Valkhof, foto: Flip Franssen

Eva Jospin in 'Rettet den Wald!' in Museum Het Valkhof, foto: Flip Franssen

De ambitie van de tentoonstelling om te zorgen voor een grote hoeveelheid invalshoeken van waaruit het onderwerp benaderd kan worden valt te bewonderen, maar zorgt ook voor een volle tentoonstelling met werk uit veel verschillende registers, van uitgesproken activistisch tot ingetogen poëtisch. In het geval van de contemplatieve sculptuur van De Bruyckere, en ook de monumentale kartonnen installaties van Eva Jospin, is het jammer dat het werk niet iets meer de ruimte krijgt. Melanie Bonajo’s humoristische video Matrix Botanica, Biosphere Above Nations, gefilmd bij Marinus Boezems Groene Kathedraal geeft inzicht over het veranderende denken, ook in kunst, over de relatie mens en natuur. Waar de Groene Kathedraal de mens als dominant over de natuur impliceert, stelt Bonajo’s video vragen over de vergiftiging van de aarde, en over wie er de protagonist is in “mens versus natuur”. De werken van Giuseppe Penone (een installatie met planten en brons), Aron Demetz (een mensachtige figuur uit een verschroeide boomstam) en Fleur van den Berg (een hangende vrouwfiguur van bevreemdende materialen) zijn bij elkaar geplaatst, in een vrij volle zaal. Alle lijken ze een verlangen uit te drukken –naar de mens als onderdeel van de natuur. Het duo Helge Hommes en Saxana Nicole Schoetschel noemt zichzelf activistisch en schilderde (omgehakte) bomen en boomhutten. Het zijn scènes van acties tegen de kap van Duitse bossen, vastgelegd in een medium dat op het eerste gezicht een andere temporaliteit impliceert dan die van een hedendaagse activistische gebeurtenis.

Er is veel informatie in toegankelijke taal, wat de expositie naast een activistisch karakter ook een educatieve toon meegeeft

Sara Vrugt in 'Rettet den Wald!' in Museum Het Valkhof, foto: Flip Franssen

Sara Vrugt in 'Rettet den Wald!' in Museum Het Valkhof, foto: Flip Franssen

De tentoonstelling is ondergebracht in vijf thema’s: rouw, ritueel, verbinding, documentatie en verzet, al zijn die thema’s meer een leidraad dan dat ze een dwingende indeling vormen. Er is veel informatie in toegankelijke taal, bijvoorbeeld (somber stemmende) statistieken over de drastische afname van bomen en bossen, zowel in Nederland als wereldwijd, wat de expositie naast een activistisch karakter ook een educatieve toon meegeeft. Dat educatieve is terug te vinden in het werk van Sara Vrucht, die een collectief borduurwerk maakte met blaadjes en vogeltjes waarin boomzaadjes zijn verwerkt die, eenmaal voltooid, zouden moeten uitgroeien tot een bos. Een ander werk waarin kunst wordt ingezet voor een toegankelijk soort activisme, is te vinden in het speelse en geestige werk 365 bomen van Cecylia Malik, bestaande uit een hoekwand vol foto’s van haarzelf in steeds een andere boom. Voor de actie Polish Mothers on the Tree Stumps nodigde de kunstenaar vouwen uit om hun kind te voeden op de stomp van afgehakte bomen en daarmee te protesteren tegen de ongebreidelde bomenkap in Polen. 

Menno Hiele zijn (Tibia Hollandicus Hybridus, 2013) in 'Rettet den Wald!' in Museum Het Valkhof, foto: Flip Franssen

Links Fleur van den Berg, rechts Sara Vrugt in 'Rettet den Wald!' in Museum Het Valkhof, foto: Flip Franssen

Het is een allusie naar de moederfiguur als mystiek verbonden met de natuur. Dat beeld wordt in Maliks werk vooral pragmatisch gebruikt. In de troop schuilt wel het gevaar van de zucht naar een soort (imaginaire) oorspronkelijke, harmonische verbondenheid tussen mens en natuur. Zo doen er bijvoorbeeld miljardairs aan “rewilding”, waarin grote gebieden, zoals in Schotland, tot privé-bezit verworden onder het mom van natuurbehoud. Een onverstoord Noordelijk, boomrijk landschap waar de gevolgen van klimaatverandering nog net wat minder worden gevoeld. Aan de andere kant van de wereld wordt er ondertussen, door de bedrijven van diezelfde mensen, op grote schaal vervuild door extractie en ontbossing, met de Amazone als wellicht bekendste voorbeeld (om niet te spreken van de vele moorden op lokale klimaatactivisten). De expositie ondervangt het gevaar van dit perspectief enigszins door werk van Inheemse kunstenaars/activisten te tonen, zoals de gedetailleerde tekeningen van Abel Rodriguez uit Colombia, die herinneringen vormen aan de bomen, planten en dieren uit zijn jeugd, als rijke illustraties voor een kinderboek. “Waarom bedekt de witte man de aarde met cement?” vraagt Rodrigues zich af in een documentaire van Fernando Arias. Die vraag raakt aan de kern van het probleem van ontbossing: dat zolang er voor de accumulatie en het behoud van de rijkdom van de een, wordt doorgegaan met de uitputting van lijf en leefgebied, van het ecosysteem, van de ander, het planten van bomen een druppel op een gloeiende plaat is.

Het is te hopen dat na het zien van Rettet den Wald de bezoeker zich onmiddellijk zal inzetten voor het behoud van de bomen bij Amelisweerd

Uýra Sodoma in 'Rettet den Wald!' in Museum Het Valkhof, foto: Flip Franssen

Erik Odijk in 'Rettet den Wald!' in Museum Het Valkhof, foto: Flip Franssen

Cecylia Malik in 'Rettet den Wald!' in Museum Het Valkhof, foto: Flip Franssen

In de documentaires over Beuys, die in de eerste en laatste zaal te zien zijn, schemert dat besef van het verdelen van de aarde in “grondstoffen” (waartoe ook dieren en groepen mensen werden gerekend, zoals Kathryn Yusoff betoogt in haar boek A Billion Black Anthropocenes or None, over het ontstaan van de geologie en de verbinding van die wetenschap met kolonialisme en racisme) voor het gewin van een dominante minderheid ook door. Voor Inheemse mensen die de vernietiging van hun ecosystemen en hun leefwijze hebben meegemaakt, is dat geen nieuws, maar het toont eens te meer de veelzijdige inzetbaarheid van Beuys. Aan de andere kant van de wereld, in Kyrgyzstan is er bijvoorbeeld ook een kunstinitiatief dat het eco-activisme van Beuys, en specifiek 7000 eiken, als inspiratiebron gebruikt voor het in rap tempo verdwijnen van bomen in de hoofdstad Bishkek. De ArtEast School for Contemporary Art richtte in navolging van Beuys het “Trash” festival op, waarbij kunstenaars en activisten op de meest vervuilde en vernietigde plekken in het eigen land verbleven, om ter plekke, met de inwoners, oplossingen te vinden voor ecologische misstanden. Het is dus te hopen dat na het zien van Rettet den Wald de bezoeker zich onmiddellijk zal inzetten voor het behoud van de bomen bij Amelisweerd, die gekapt dreigen te worden voor nota bene een stuk snelweg. Soms is het kwaad simpel, en het verzet ertegen enerverend.

Rettet den Wald! is nog t/m 5 december te zien in Museum Het Valkhof, Nijmegen.

m.m.v AtelierNL NL, Fleur van den Berg NL, Elza Berzina LV, Joseph Beuys DE, Marinus Boezem NL, Melanie Bonajo NL, Persijn Broersen & Margit Lukács NL, Berlinde De Bruyckere BE, Aron Demetz IT, Helge & Saxana DE, Menno Hiele NL, Eva Jospin FR, Uýra Sodoma BR, Erik Odijk NL, Abel Rodríguez CO, Cecylia Malik PL, Giuseppe Penone IT, Sara Vrugt NL, Chris Watson UK

Fabienne Rachmadiev

is schrijver en onderzoeker

Recente artikelen