metropolis m

Prabhakar Kamble, installatie-overzicht, 12e editie Berlin Biennale, Akademie der Künste, Pariser Platz, 11.6.–18.9.2022. Foto: dotgain.info

Still Present! haalt inktzwarte geschiedenissen boven die verloren dreigen te gaan in de plooien van de tijd. Het resultaat is zowel verontrustend als ontroerend en inzichtelijk. Ive Stevenheydens ging langs en doet verslag van de expositie die nog tot 18 september op zes plekken in Berlijn te zien is.

“Hoe kan een dekoloniale ecologie gevormd worden? Welke rol kunnen niet-westerse feministische bewegingen in de her-toe-eigening van de geschiedenis spelen? Hoe kan het debat over restitutie opnieuw worden uitgevonden, los van het retourneren van geroofde goederen? Kan het veld van emotie worden teruggewonnen door middel van kunst?” Het zijn verre van eenvoudige vragen die Kader Attia en zijn artistiek team – Ana Teixeira Pinto, Đỗ Tường Linh, Marie Helene Pereira, Noam Segal en Rasha Salti – met deze biënnale centraal stellen. Ruim zeventig deelnemende artiesten en collectieven reflecteren effectief in hun werken op trauma’s uit het verleden en de diepe littekens die zij hebben achtergelaten.

Basel Abbas en Ruanne Abou-Rahme, Oh Shining Star Testify, 2019/22, driekanaalsvideoinstallatie, tweekanaalsgeluid, subwoofer, 10’05’’; houten planken, 12e editie Berlin Biennale Hamburger Bahnhof – Museum für Gegenwart – Berlin, 11.6.–18.9.2022. Foto: Laura Fiorio;

Geen enkel tentoongesteld werk stelt teleur deze editie: de zes plekken van deze Berlinale vormen in feite een aaneenschakeling van hoogtepunten. Vele van de kunstenaars stellen op meer dan één plaats tentoon (de locaties zijn Hamburger Bahnhof – Museum für Gegenwart Berlin, Akademie der Künste Hanseatenweg, Akademie der Künste Pariser Platz, KW Institute for Contemporary Art, Stasi-Zentrale- Campus für Demokratie en Dekoloniale Errinerungskultur in der Stadt). Still Present! komt binnen als een reeks van stompen in de maag. Het is verplichte kost.

Still Present! komt binnen als een reeks van stompen in de maag

Ik vang mijn parcours aan in het Hamburger Bahnhof – Museum für Gegenwart Berlin, alwaar de biënnale in de linker zijvleugel plaatsvindt. Een werk dat meteen hard binnenkomt is Oh Shining Star Testified (2019/22) van Basel Abbas en Ruanne Abou-Rahme (New York/ Ramallah). De driekanaalsvideoinstallatie toont CCTV-beelden opgenomen door een Israëlische beveiligingscamera in bezet Palestijns gebied. In maart 2014 stak de veertienjarige Yusef Al-Shawarmreh de Israëlische muur over om akkoub te gaan plukken, een wilde plant die in de Palestijnse keuken vaak gebruik wordt (en verboden te telen is op Israëlisch grondgebied). Het kostte hem zijn leven: de jonge puber werd doodgeschoten door Israëlische troepen. Verhakkeld geprojecteerd op verschillende schermen in de ruimte – de projectieschermen zijn panelen die trapsgewijs voor elkaar zijn opgesteld – en bewust naast en over de kaders geprojecteerd, heeft deze installatie een duizelende werking. De door elkaar gehaspelde footage van de rouwende familie, van het kind dat doodgeschoten in de weide ligt, van de begrafenis, van de jammerende moeder, van de straatprotesten enzovoort, doet de maag samentrekken. Over de projecties plaatsen de kunstenaars fragmentarische teksten in het Engels en het Arabisch die het verhaal van het kind en de betrokkenen vertellen, in bloedrood: ‘Eyes wide open’, ‘Give me your scarf’ en ‘Send my love’. Het geluid erbij is technoïde, duister en al even zeer gestoord. Wat een werk!

Van links naar rechts: Alex Prager, Crowd #4 (New Haven), 2013/22, behang, en: selectie werken door Birender Yadav, installatie-overzicht, 12e editie Berlin Biennale, Hamburger Bahnhof – Museum für Gegenwart – Berlin. Foto: Laura Fiorio

De monumentale foto Crowd #4 (New Haven) (2013) van Alex Prager (Los Angeles) vult de wel vijf meters hoge nabijgelegen zaal. Niet alleen omwille van de grootte: ook technisch verbluft het beeld vanwege de belichting, de precisie, de scherpte en vooral Pragers oog voor detail. Vanuit een diagonaal vogelperspectief toont de kunstenaar een medium close shot van een massa op een (kunst)beurs of op een koopsalon (of is het misschien een luchthaven?). De tientallen mensen in beeld begeven zich in verschillende richtingen. Een witte dame, voorzien van veel make-up, kijkt schuin omhoog naar iets dat zich buiten het beeld bevindt. Deze foto beklijft: ze verstoort en is moeilijk te vatten. Is dit geënsceneerd of een snapshot uit de werkelijkheid? Hoewel de foto uit 2014 stamt, lijken de aanwezigen meer gekleed naar de jaren zeventig of tachtig. Tegelijkertijd heeft dit beeld iets tijdloos en vooral iets onwerkelijks, alsof het hier niet meer om mensen gaat maar om mannequins, om etalagepoppen die levenloos en doelloos rondwaren.

Het beeld heeft iets tijdloos en vooral iets onwerkelijks, alsof het hier niet meer om mensen gaat maar om mannequins, om etalagepoppen die levenloos en doelloos rondwaren

Calida Garcia Rawles, Noel W Anderson, Dark Matter, 2021, acryl op canvas, Noel W Anderson, Hood Dreams I, 2019–21, Distressed, gespannen tapijtwerk van katoeninstallatie-overzicht, 12e editie Berlin Biennale, Hamburger Bahnhof – Museum für Gegenwart – Berlin. Foto: Laura Fiorio

De wandtapijten van Noel W Anderson (New York) zijn ook fenomenaal. De Amerikaanse kunstenaar met Afrikaanse roots maakt werk over Black Death en hoe dit in de media wordt gerepresenteerd. Downword Dog (2021-22) toont een foto uit een krant: een zwarte man staat voorover gebogen, zijn handen op de motorkap van een wagen. Achter hem witte politiemannen met geweren in de hand. Ze lijken op het punt te staan om hem te fouilleren. Lijken: het beeld in het zwart-witte wandtapijt is verstoord, verwrongen, alsof een oude VHS-videoband in de pauzefunctie staat. In dezelfde zaal toont W Anderson een wandtapijt met de afbeelding van een standbeeldje van de Dogon, een etnische minderheid uit West-Afrika (Mali en Burkina Faso). Hier is de afbeelding in (fletse) kleuren evenwel niet gemanipuleerd. Wel mist het houten beeldje zijn rechterhand. Dit soort van sculpturen zijn omwille van hun private en symbolische betekenis niet gemaakt om publiekelijk getoond te worden, maar om als heiligdommen bewaard te worden door families. Door het hier te presenteren ontwricht W Anderson dus deze traditie – of levert hij kritiek op onze voyeuristische westerse blik?

Van links naar rechts: Mai Nguyễn-Long, Specimen (Permate), 2022, gerecyclede glazen potten, gevonden voorwerpen, organisch materiaal, en: Ammar Bouras, Traces, 2022, video, in kleur, met geluid, 15′installatie-overzicht, 12e editie Berlin Biennale, Akademie der Künste, Hanseatenweg, Foto: dotgain.info

Jean-Jacques Lebel (Parijs) toont het ronduit choquerende werk Poison soluble. Scènes de l’occupation américaine à Bagdad (2013). Hij maakte een doolhof met ondertussen al lange tijd over-gemediatiseerde beelden. Lebel gebruikte namelijk footage van de Amerikaanse bezetting onder de administratie van George W. Bush van de Abu Ghraib gevangenis nabij Bagdad. De gevangenen, strijders van Saddam Husseins regime, werden toen door de militairen gemarteld en verkracht, in een enkel geval met de dood tot gevolg. De soldaten maakten er trots foto’s van, die vanaf April 2004 uitgebreid in de media circuleerden.* Niet zelden waren het selfies waarop ook de daders te zien waren met een brede, satanische glimlach en met opgestoken duim. Deze beelden van op elkaar gestapelde mannen, met stront en bloed besmeurde lichamen en van geknevelde, gefolterde slachtoffers zijn op ieders netvlies gebrand. Levensgroot, geprint op plastic doeken en opgesteld in een labyrint van waaruit het moeilijk ontkomen is, neemt de horror ervan enkel toe. Ik twijfel of ik dit werk af moet doen als een cheap shock. Maar deze beelden zijn echt. We mogen ze niet vergeten. Poison soluble. Scènes de l’occupation américaine à Bagdad maakt me intriest en razend. Machteloos vooral. Ik kom buiten en moet even bekomen van al dit geweld en – ook – van al deze intrieste schoonheid. Belangrijk om te vermelden is dat het werk van Lebel ertoe leidde dat de Iraakse kunstenaars Layth Kareem, Raed Mutar en Sajjad Abbas op 16 augustus hun werk terugtrokken uit de expositie, nadat een poging tot dialoog over het werk met de curatoren teleurstelde. Eerder publiceerden de kunstenaars een brief op Artforum waarin ze helder beargumenteren dat deze beelden niets anders communiceren dan wat ze zijn. Ook het standpunt van deze kunstenaars kan ik ten volle inkomen.

Is Lebels werk een cheap shock? Het werk leidde ertoe dat de Iraakse kunstenaars Layth Kareem, Raed Mutar en Sajjad Abbas op 16 augustus hun werk terugtrokken uit de expositie

In Akademie der Künste Hanseatenweg stellen negentien kunstenaars en collectieven werk tentoon. Inzichtelijk en heel bijzonder is de installatie van Ammar Bouras (Algiers), bestaande uit cartografie, foto’s en een video. 23°3’55″N5°3’23″E gaat in op een geschiedenispagina die men in Frankrijk nog steeds liever vergeet: de Algerijnse oorlog en alle mensonterende gebeurtenissen die erop volgden. De titel van het werk refereert naar de coördinaten van het zogeheten Béryl-incident: een explosie die op 1 mei 1962 plaatsvond bij Ekker in de Algerijnse woestijn. De Fransen voerden toen een ondergrondse nucleaire test uit (in een reeks van zeventien testen uitgevoerd tussen 1962 en 1967), en voor deze uitzonderlijke gelegenheid werden ook de Franse autoriteiten – de minister van Buitenlandse Zaken, de minister van Defensie enzovoort – uitgenodigd. Op de site aan de Taourirt Tan Afella berg werd zelfs een kleine tribune gebouwd. Zo konden de excellenties feestelijk genieten van de explosie. Maar het liep enorm mis; onmiddellijk kwam er een nucleaire wolk vrij. De Fransen werden meteen geëvacueerd en de site is sindsdien door radioactiviteit vervuild. Op de vele verzoeken van de Algerijnse autoriteiten aan de Franse regering om de plek te decontamineren kwam naar verluidt nooit een antwoord. De kunstenaar Ammar Bouras doet deze boeiende en bloedstollende historie uit de doeken aan de hand van getuigenissen van ingewijden, historici en betrokken personen destijds, en met behulp van tonnen archiefmateriaal. De kaarten en teksten in de installatie duiden de gebeurtenissen en de impact ervan. Bouras brengt verschillende tijden samen in zijn foto’s door opnames van andere momenten verticaal te snijden en naast elkaar te monteren. De boodschap is helder: ook deze geschiedenis bestaat niet uit één gebeurtenis, maar is samengesteld door verschillende indrukken van individuen en collectieven.

Bouras brengt verschillende tijden samen in zijn foto’s door opnames van andere momenten verticaal te snijden en naast elkaar te monteren

Sven Johne, Heilpflanzen im Todesstreifen / Medicinal Plants in the Death Strip, Germany (detail), 2021, 25 'archival pigment ink' prints op 'fine art' papier © Sven Johne / VG Bild-Kunst, Bonn 2022, installatie 12e editie Berlin Biennale, Akademie der Künste, Foto: dotgain.inf

Voor de bloedmooie fotografische reeks Heilpflanzen im Todesstreifen (2021) ging kunstenaar Sven Johne (Berlijn) op pad met zijn (klein)dochters en diens vrienden langs de Innerdeutsche Grenze. Die route van 1400 kilometer vormde tussen 1949 en 1990 de streng bewaakte afbakening tussen Oost- en West-Duitsland. Johne toont beelden van medicinale of heilzame planten in kleur en noemt ze bij naam. Erbij zitten zwart-witte foto’s van het landschap en van het wandelende gezelschap met vermelding van de plaatsen. Johne is zelf opgegroeid onder het Oost-Duitse regime. In deze reeks ontspint zich een woordeloze dialoog tussen drie generaties: tussen (groot)vader, dochters en kleinkinderen. Maar ook de natuur speelt een voorname rol. Johne stelt zich positief op en lijkt te willen zeggen dat de planten ons zullen overleven, en dat ze de wonden van deze specifieke geschiedenis kunnen helen.

De tweekanaalsvideo van Tuan Andrew Nguyen (Ho Chi Minh City) gaat op die lijn door. Hij gaat nog een stapje verder. In dit werk zijn namelijk de dieren aan het woord. Ze hebben het over al het onheil dat de mensheid hen aandoet. Van slachten en opeten tot opsluiten in zoo’s: het kolonialisme van de beesten is van de ergste soort. Het briljante My Ailing Beliefs Can Cure Your Wretched Desires (2017) is verteld vanuit het oogpunt van de zwervende geest van de laatste Javaanse neushoorn die in 2010 in de oerwouden van Vietnam werd gestroopt. Van daaruit neemt de kunstenaar ons mee in een fabelachtig essay over tradities en mythologie, over het Chinese en het Franse kolonialisme van Vietnam, over de menselijke dominantie over het dierenrijk, over de klimaatproblematiek en over het einde van de wereld. In het werk besluiten de dieren te protesteren en het over te  nemen van de mens. Dat is volgens hen de enige redding voor deze aardbol. Humor is een belangrijk aspect in dit werk dat wellicht het grappigste op deze biënnale is. Al valt de boodschap andermaal behoorlijk zwaar uit.

In de Akademie der Künste aan de Pariser Platz gooit de installatie van de curatoren zelf hoge ogen. Documente/ Documents is een amalgaam van religieuze parafernalia uit verschillende culturen. Centraal in een kamer staat een reeks van een tiental kruisbeelden, afgodsbeeldjes en voodoototems opgesteld waarrond diverse portretschilderijen hangen van Duitse avant-gardekunstenaars. Zo ontstaat er een interessante dialoog tussen dit inheemse materiaal en het werk van Emil Nolde (Exotische figuren, 1912), en Karl Schmidt Rottluff (Schiefblatt und Maske, 1950). Ook sterk vind ik de sculptuur van Prabhakar Kamble (Mumbai) genaamd Broken Foot (2020). Het is een afbeelding in hout van een zwarte voet die in twee gespleten is, een verwijzing naar het kastensysteem in India, naar de tweedeling in die maatschappij.

Karl Schmidt-Rottluff, Crucifixes, Emil Nolde, installatie-overzicht, 12e editie Berlin Biennale, Akademie der Künste, Pariser Platz, 11.6.–18.9.2022. Foto: dotgain.info

Een bijzondere locatie op deze biënnale is de Stasi-Zentrale- Campus für Demokratie. De voormalige hoofdkwartieren van de Stasi doen tegenwoordig als museum dienst. Dat is op zich al een bezoek waard: hier leer je hoe de DDR veertig jaar lang archieven bijhield van het doen en laten van haar burgers – en meer. De zeven werken die Still Present! hier toont, gaan dan ook in op mechanismen van controle. Heel educatief en erg verontrustend is de bijdrage van Zach Blass (Toronto en Londen). Facial Weaponization Suite (2012-14) en Fag Face Mask (2012) vormen een protest tegen biometrische gezichtsherkenning en de ongelijkheden die er uit voortvloeien. In een video legt de kunstenaar haarfijn uit hoe deze technologieën werken, hoe bevolkingsgroepen zoals bijvoorbeeld homoseksuele mannen in kaart gebracht kunnen worden en hoe overheden deze algoritmes kunnen inzetten als middel ter controle. Daarnaast presenteert hij ‘collectieve maskers’ die amorf zijn en niet meer kunnen gedetecteerd worden door gezichtsherkenningstechnologieën.

Taysir Batniji, Suspended Time, 2006, glas, zand © Taysir Batniji / VG Bild-Kunst, Bonn 2022 installatie-overzicht, 12e editie Berlin Biennale, KW Institute for Contemporary Art, 11.6.–18.9.2022. Foto: Silke Briel

De laatste halte van de biënnale heet KW Institute for Contemporary Art. Het huis verzamelt 26 werken en kunstenaars. Ook hier blijft de kwaliteit van de bijdrages constant hoog. Het doet me plezier de update te zien van Nil Yalters (Parijs) historische video- en fotoreeks Exile is A Hard Job (1983/2022). Daartoe interviewde de kunstenaar vrouwen en families, afkomstig van Portugal en Turkije. Ze verhalen over hun ervaringen in hun nieuwe stad Parijs. De getuigenissen verhalen meestal over de ervaring niet gehoord te worden, onzichtbaar te zijn gemaakt. In de vroege jaren tachtig voelen deze mensen zich gegenereerd door de Franse maatschappij, terwijl ze naar ginds verhuisden om daar de minder leuke karweitjes op te knappen. Yalter maakte van dit werk een installatie: verderop in de stad sieren affiches van deze mensen de ramen van het Dekoloniale Errinerungskultur in der Stadt. Ook knap vind ik de video van Asim Abdulaziz (Aden). 1941 (2021) giet de vervreemding en desoriëntatie die Jemenieten omwille van de woedende burgeroorlog ervaren in een poëtische vorm. De kunstenaar vernam dat vrouwen tijdens de Tweede Wereldoorlog het breien als therapie inzetten. In zijn werk laat hij half ontblote mannen breiend rondlopen in een verlaten Hindoetempel in de heuvels van de stad Aden. Het tikken van de breinaalden vormt een metafoor voor de tijd alsook voor het aanhoudende geweld in dat land. Om de hoek bevriest Taysir Baniji (Parijs) de tijd: zijn sculptuur Suspended Time (2006) is een glazen zandloper horizontaal geplaatst. Op zijn kant gedraaid, zijn de twee helften precies met evenveel zand gevuld. Het is een eenvoudige, maar geniale en veelzeggende geste.

Deze biënnale toont durf door het mes rond te draaien in de vele wonden van vandaag

Zach Blas, Profundior (Lachryphagic Transmutation Deus-Motus-Data Network), 2022, Mixed media, Hamburger Bahnhof – Museum für Gegenwart – Berlin. Foto: Laura Fiorio

Posterworkshop als deel van Nil Yalters kunstork Exile Is a Hard Job, 1983/2022, met Nagham Hammoush en Rüzgâr Buşki, installatie-overzicht, 12e editie Berlin Biennale, Foto: Silke Briel

En zo is er nog heel wat meer fantastisch werk te zien op deze biënnale. Goedgeluimd word je er niet van. Maar het zijn dan ook geen rooskleurige tijden waarin we leven. Still Present! gooit zowat alle miserie die we na 1945 elkaar en de planeet aandeden op een grote hoop. Deze biënnale toont durf door het mes rond te draaien in de vele wonden van vandaag. Geregeld had ik in Berlijn dan ook een brok in de keel. En er vloeiden niet zelden ook tranen. Stil Present!  (Still at War!, Still Miserable!, Still Alive! hadden ook titels kunnen zijn) brengt scherpe analyses, rakelt wrange details op en etaleert tal van persoonlijke verhalen die ook de kijker zullen raken. Het haalt geschiedenissen boven die weinig of niet bekend zijn, die verloren dreigen te gaan in de plooien van de tijd, maar nooit in de vergeetput terecht mogen komen. Of zoals de curatoren het zelf poignant omschrijven: “De plek waar we vandaag zijn aangekomen is geen toeval: het is het resultaat van historische formaties die door de eeuwen heen zijn opgebouwd. In feite is de huidige wereld zoals hij is omdat hij alle wonden draagt van de westerse moderniteit. Als die niet worden gerepareerd, blijven ze onze samenlevingen achtervolgen.” Waarvan dus volmondig akte.

Still Present! loopt nog tot 18 september.

* In de beschrijving van het werk Scènes de l’occupation américaine à Bagdad (2013) van Jean-Jacques Lebel stonden enkele feitelijke onjuistheden met betrekking tot het aantal overledenen en het moment waarop de foto’s openbaar werden gemaakt. Deze zijn in de tekst gecorrigeerd.  

Recente artikelen