metropolis m

 

Het videowerk grounds for denial van Anna Dasović bij Stroom in Den Haag vormde de aanleiding tot een seminar over reenactment als artistieke strategie. Niet alleen de filmische reconstructie van de genocide van Srebrenica in 1995 kwam aan bod, maar ook een lopend onderzoek naar de bomaanslag op het Mariupol Theater in Kyiv afgelopen maart. Eli Witteman doet verslag van een indrukwekkende bijeenkomst.

Het is zaterdag, 15 oktober, 15:00, wanneer ik Stroom binnenloop: de zaal waarin het werk van Anna Dasović tentoongesteld is staat vol met stoelen, netjes naast elkaar. Alle gordijnen zijn dicht en er staan twee lichtspotjes aan, ééntje gericht op een katheder, de ander gericht op een witte, ronde tafel met twee microfoons en een enorme vaas met bloemen erop. Het videowerk van Dasović is te zien op een televisiescherm in de hoek. Dasović’ grounds for denial laat verschillende plaatsen in Republika Srpska (de Servische Republiek in Bosnië en Herzegovina) zien, waar de openbare ruimte steeds meer wordt overgenomen door representaties van Servisch nationalisme. Het lijkt alsof de bewoners doen alsof de genocide op de Bosniërs in Srebrenica uit 1995 nooit plaats heeft gevonden. Het werk van Dasović en dit seminar zijn ontwikkeld om het tegenovergestelde te bereiken: om het alomtegenwoordige staatsgeweld, zowel van toen als van nu, te laten zien en er bewustzijn van te creëren bij de bezoekers.

Installation view Anna Dasović, grounds for denial (2022), Stroom Den Haag. Photo Franz Mueller Schmidt. All rights reserved by Hartwig Art Foundation.

Installation view Anna Dasović, grounds for denial (2022), Stroom Den Haag. Photo Franz Mueller Schmidt. All rights reserved by Hartwig Art Foundation.

Het seminar heeft drie delen: het eerste deel bestaat uit een video genaamd Disturbed Earth, een werk van Didem Pekün, gevolgd door een Q&A met Deniz Aslan, de scriptschrijver van de film en een geënsceneerde lezing door Bassem Saad en Sanja Grozdanić getiteld Permanent Trespass (Beirut of the Balkans and the American Century). Ten slotte presenteert Maksym Rokmaniko zijn onderzoek naar een Russische luchtaanval op het theater van Marioepol van 16 maart 2022, waarbij veel slachtoffers vielen.  

Disturbed Earth  is een video over de genocide op Srebrenica, opgedeeld in drie aktes. Elk van deze aktes is weer opgedeeld in tweeën: in het eerste deel wordt een deel van een vergadering van de Verenigde Naties nagespeeld, in het tweede deel zien we belangrijke NATO-leden met elkaar vergaderen. De dialoog is gebaseerd op transcripties van de vergaderingen die destijds plaatsvonden. Ze bevestigen hoe weinig deze organisaties bereid waren iets te doen tegen de aanval door het Servische leger.

De film speelt zich af in een bunker, een kelder, die dienst doet als het hoofdkantoor van beide organisaties. De zes mannen gekleed in pak zitten om een tafel. In de eerste akte zegt iemand van de VN: “We are not here to threat, we are here to protect.” Zonder enige ironie of spel is het voor de kijkers duidelijk dat de makers van de film het niet geloven. Er volgen eindeloze gesprekken tussen de mannen, welke alleen maar verduidelijken dat ze niet daadwerkelijk bezig waren de Bosniërs te beschermen: ze waren verzeild in een bureaucratische dans, als vlucht, als toonbeeld van incompetentie; niet willen of kunnen handelen.

Tijdens de derde akte is duidelijk voor beide organisaties dat ze te laat zijn, en wordt weergegeven hoe ze een statement opstellen om naar buiten te brengen hoe het voor de organisaties voelt: dat ze walgen van de mensen die de aanval begaan hebben. Iemand van de VN zegt dat het één van de meest pijnlijke en moeilijke gevallen in de geschiedenis van de VN is geweest – voor de kijker is duidelijk: als dat echt zo was geweest, zouden ze er meer aan gedaan hebben om het te proberen te voorkomen.

Didem Pekün, Disturbed Earth, 2021. Film still courtesy of the artist.

De film is cinematografisch erg sterk, de beelden zijn duidelijk en de acteurs zo overtuigend dat je een hekel aan ze krijgt. Het is zó esthetisch dat ik het gevoel heb dat ik in een bioscoopzaal zit terwijl ik het kijk: de camerabeelden zijn van hoge kwaliteit, de shots van de hoofden van de personages aangrijpend en heel ondersteunend voor het verhaal. Tijdens de 29 minuten die de film duurt, wordt het steeds duidelijker: hoe heeft het gekund dat ze geen enkel moment hebben ingegrepen?

Tijdens de 29 minuten die de film duurt, wordt het steeds duidelijker: hoe heeft het gekund dat ze geen enkel moment hebben ingegrepen?

oktober 2022 (foto: Hani Chladilová

Na een korte pauze worden we gevraagd om onze stoelen een 45 graden naar links te draaien, opdat we niet meer alleen naar de filmprojectie, maar ook naar de tafel met de grote vaas met bloemen kunnen kijken. Het volgende onderdeel vindt namelijk plaats op die beide plekken: aan tafel en op de muur – we moeten makkelijk kunnen schakelen. We schuifelen met onze stoelen, maar verder dan twintig graden komen we niet. Het is niet erg: we kunnen alles zien.

Trespass is een performatieve lezing over Libanon en Joegoslavië, door Bassem Saad en Sanja Grozdanić. Ze zitten aan de tafel, met de grote vaas met bloemen in het midden tussen hen in, ieder op een eigen stoel voor een microfoon. Beiden hebben het script voor zich, op schoot, en om de beurt dragen ze een stuk voor. Het is een dialoog, alhoewel de één niet per se op de ander reageert, Grozdanić begint: “You know, for almost every exiled, displaced, person I know / —which is, almost everybody— / Relief was more-so fiscal-social / Whatever the poetics of a confessional narrative.”

Op de diavoorstelling zien we een foto van een protest tegen de betrokkenheid van NATO in Joegoslavië, voor de deur van de Amerikaanse ambassade in Libanon in 1999. De spandoeken zeggen: “the world is not America’s backyard,” “CNN liars,” “Clinton, Adolf,” en “Yugoslavia is not Monica.” Grozdanić vertelt: “Bosnia came to be called the ‘Beirut of the Balkans’ after the Lebanese civil wars had come to an end in 1990.” Voor beide landen zou namelijk veel van de opschudding zijn onderlegd door economische crises, hoofdzakelijk veroorzaakt door de aangrenzende landen.

Op beeld volgt:

Grozdanić en Saad spreken over de stad Den Haag als de speeltuin voor diplomaten, en over de jaren 1990 tot 1992, vlak na de Koude Oorlog, wat de prime time voor NATO zou moeten zijn: het was het zogenaamde “vredesseizoen.” Vanaf toen was er vrede in de wereld – althans, in de wereld volgens NATO. Er volgen meer hoofdstukken, andere tijden van de incomplete geschiedenis van de ICC, NATO en de Court of Public Opinion. Het is een fragmentarisch dialoog, met zowel persoonlijke verhalen als beschouwingen van een land in oorlog, in onderdrukking.

Het slot is een scène die het meest doet denken aan een les op een middelbare school. Op de projectie op de muur staat: “Crash Course on Political Theology, Historic Novelty and War Criminology.” Saad legt uit hoe de geschiedenis wordt uitgelegd door verschillende partizanen in de afgelopen eeuwen. Er is een diagram voor progressieven, dat eruit ziet als een stijgende lijn met daaromheen een spiraal: de rechte lijn is de menselijke ontwikkeling, de spiraal representeert de technologische. Een volgende grafiek is voor de Orthodox-Marxisten: een stijgende lijn (wederom de menselijke ontwikkeling), met een trap die dezelfde lijn volgt: telkens een horizontale lijn en na verloop van tijd een verticale lijn omhoog, die zo de diagonaal weer ontmoet. Elke horizontale lijn representeert de periode waarin de onderdrukte klasse in opstand komt; elke verticale lijn laat tijden zien waarin de onderdrukte klasse heerst. Er volgen nog drie verschillende diagrammen die gaan over de mensen die überhaupt niet geloven in menselijke vooruitgang. Mensen die bevragen of we het wel over vooruitgang kunnen hebben wanneer we de negentiende eeuw vergelijken met de achttiende; de Holocaust is immers gebeurd, en vooruitgang is dat niet te noemen. Saad legt uit: “Yet for every possible novum there is an exterminating mirror. A novum is as much an apocalypse as a utopian society, at least from the standpoint of historical narrative, and from the standpoint of the collective belief that makes them possible.”

[figure reenactmentstroom1]

[figure reenactmentstroom2]

grounds for denial (2022)

In het laatste hoofdstuk van hun lezing reflecteren Grazdanić en Saad op de “Amerikaanse Eeuw,” welke al stierf vóórdat hij plaatsvond. De taal van de eeuw bestond uit twee dialecten: de taal van de genocide, van bloed en oorlog; de tweede taal was een list, een krijgslist, van bondgenoten, van goede mensen en slechte mensen, die op een dag wakker worden aan de andere zijde. Ze bevragen: “Who are you to think that the final instance will happen on your watch?” en ze beantwoorden zichzelf: “This is our time, but it’s not the only time.” Ze staan tegelijkertijd op, en lopen weg van de tafel, de bos bloemen in zijn eentje achterlatend op de tafel, terwijl er op de muur een video speelt van iemand die over een viaduct naar de basis van de luchtmacht van de Verenigde Staten in Frankfurt loopt.

Ze bevragen: “Who are you to think that the final instance will happen on your watch?” en ze beantwoorden zichzelf: “This is our time, but it’s not the only time.

Het laatste deel van de bijeenkomst is een presentatie van Maksym Rokmaniko, de directeur van het Center for Spatial Technologies. Het is een open-source onderzoeksbureau dat oorspronkelijk in Kyiv gevestigd was, maar dat tijdelijk opereert vanuit Berlijn. Ze hebben al hun projecten stilgelegd, om zich louter nog te focussen op het reconstrueren van de aanval van het Russische leger op het theater in Marioepol, waarvan Rokmaniko nu, tijdens het seminar, verslag doet.

Het Mariupol Theater werd op 16 maart 2022 gebombardeerd door het Russische leger, terwijl het op dat moment een groot aantal inwoners van Kyiv huisvestte. Het Center for Spatial Technologies was er vlakblij gevestigd, en probeert een reconstructie van de bomaanslag, specifiek gefocust op de seconde voordat de raket het theater raakte. Rokmaniko vergelijkt de manier waarop ze dit doen met het verhaal van Loci, uit het oude Griekenland, die door middel van een zogenaamd “theatergeheugen” probeerde te achterhalen wie waar precies zat en met wie diegene aan het praten was. Rokmaniko legt uit dat ze dit doen om de natuur van de explosie te kunnen begrijpen. Op de projectie laat hij zien hoe ze het gebouw virtueel hebben nagemaakt, in samenwerking met een oud-medewerker van het theater, die het gebouw van binnen en van buiten kent. In elke kamer hebben ze poppetjes geplaatst, die de mensen die op het moment van de aanval in het theater waren representeren.

Rokmaniko en zijn collega’s interviewen verschillende getuigen, een stuk of twintig in totaal, via Zoom, om te vragen naar hun theaterleven vóór de explosie. Allemaal hadden ze een bepaalde rol in het leven van de gemeenschap in het theater: ze hadden er een heel nieuwe woongroep van gemaakt. Rokmaniko legt uit hoe moeilijk het is om te werken met deze getuigen zonder ze opnieuw te traumatiseren – om open te blijven staan voor de gevoeligheid van het onderwerp, zeker nu het pas zo kort geleden is. Uiteindelijk zou dit onderzoek ertoe kunnen leiden dat de gebeurtenis nagespeeld zou kunnen worden, en zo als bewijsstuk zou kunnen dienen in de toekomst.

Op dit moment wordt me duidelijk hoe deze lezing in verbinding staat met de rest van het seminar: alhoewel het Center for Spatial Technologies geen kunstenaarsgezelschap is, leggen zij door middel van hun reconstructie van de aanval een raamwerk voor interpretaties die er nog kunnen komen. Ze laten het belang van reenactment zien voor bewustwording van genocidaal geweld, ze geven de slachtoffers van de luchtaanval weer een gezicht, en hopelijk daarmee ook zicht op een toekomst.

Alle drie de delen van het seminar zijn gericht op het reconstrueren van specifieke oorlogsdaden. Alhoewel ze alle drie eenzelfde onderzoeksachtergrond hebben, zijn ze in de uitvoering totaal verschillend. Disturbed Earth was een filmtheaterwaardige reconstructie van de genocide van Srebrenica; Tresspass een meer poëtische lezing van allemaal verschillende oorlogsrampen en genociden, met de focus op Libanon en Joegoslavië; de lezing van Maksym Rokmaniko was een verslag van een onderzoek. De grote verscheidenheid aan uitingen maken het programma toegankelijk en enerverend, alhoewel het drie uur duurt en de inhoud tamelijk niet licht verteerbaar is. Allemaal maken zij een gewelddadige gebeurtenissen waar bijna niets menselijks meer in te zien is weer menselijk. Daarnaast laten ze zien wat de rol van kunst kan zijn in het bieden van duiding van bepaalde historische gebeurtenissen. Het is duidelijk hoe elk van de betrokken kunstenaars en wetenschappers zich verhoudt tot de gebeurtenissen waar ze het over hebben, en hoe ze erin slagen het publiek ermee te engageren.

MEER OVER RE-ENACTMENT ALS METHODE VOOR HET BEGRIJPEN VAN COMPLEXE SOCIAALPOLITIEKE VRAAGSTUKKEN IN METROPOLIS M NUMMER 4-2022 ROLEPLAY. MET NAME HET ESSAY ‘LARP ALS OEFENING IN STEDELIJK VERZET’ VAN LIETJE BAUWENS 

De bijeenkomst Reenactment vond plaats op 15 oktober, bij Stroom in Den Haag. Klik hier voor meer informatie 

Eli Witteman

is schrijver

Recente artikelen