metropolis m

Verschillende werken van Lubaina Hamid, te zien in de tentoonstelling Rewinding Internationalism bij het Van Abbemuseum (2022). Foto: Joep Jacobs

In een veelbelovende onderzoekstentoonstelling nodigt het Van Abbemuseum in Eindhoven de bezoeker uit om terug te spoelen naar de jaren negentig. Eli Witteman brengt een bezoek aan het museum en blikt terug op de roerige tijd en de verschillende invullingen die het museum aan het gedachtegoed van dat decennium probeert te geven.

De jaren negentig worden vaak herinnerd in het kader van veel vooruitgang – met de val van de Berlijnse Muur in 1989 en daarmee het einde aan de Koude Oorlog ontsprong immers in 1990 het naoorlogse tijdperk in de westerse wereld. Er brak een nieuwe tijd aan, gekenmerkt door mondialisering, designerdrugs en seksuele vrijheid, terwijl er ook een boel was dat niet echt vooruit ging. Zo bereikte de aidspandemie haar hoogtepunt in dodenaantallen en braken er, als pukkels op een tienerhuid, talloze oorlogen uit: tussen Rusland en de andere voormalig Sovjet-landen; binnen democratiserende Afrikaanse landen als Algerije, Sierra Leone en Liberia en in het Zuid-West Aziatische Turkije, Irak, Israël en Palestina. Het zijn (burger)oorlogen waar het Westen keer op keer een grote rol in heeft gespeeld, vaak in zelfverklaarde pogingen de landen te ‘helpen’ op weg naar vrijheid.

In het Van Abbemuseum is momenteel een tentoonstelling te zien die vertrekt vanuit dit veelbewogen decennium en bekijkt hoe de ontwikkelingen van die tijd het heden beïnvloeden. Rewinding Internationalism – Scènes van de jaren 90 noemt zichzelf een ‘onderzoekstentoonstelling’ en leunt dan ook veel op archiefwerk. Dat zorgt ervoor dat je in iedere zaal lange tijd door kunt brengen zonder verveeld te raken. Jammer genoeg betekent het ook dat het ontzettend veel werk is om de hele tentoonstelling mee te krijgen. De werken zijn bovendien niet allemaal even toegankelijk. Omdat je als bezoeker zelf een groot deel van het werk moet doen, is het moeilijk om een goed overzicht te hebben van wat de tentoonstelling nou precies probeert te vertellen, maar dat lijkt ook juist het punt. Je wordt door de tijd heen geslingerd, vooruit en achteruit, in een voortdurend proces van winding en rewinding, om de aan tapes refererende titel aan te halen.

susan pui san lok / susan lok pui san, 'Rewind / Replay', te zien in de tentoonstelling Rewinding Internationalism bij het Van Abbemuseum (2022). Foto: Joep Jacobs

Daarbij is de reguliere routing door het museum ruw onderbroken, met afgesloten doorgangen die de bezoeker ertoe dwingen steeds weer (op z’n schreden) terug te keren naar het begin van het verhaal. Zo ontstaan er drie ‘circuits’, welke elk zowel heen als terug moeten worden gelopen. Wat het Van Abbe daarmee duidelijk maakt is dat er niet één versie van de jaren negentig is, maar meerdere. Je moet voortdurend terugspoelen, de dingen opnieuw zien, vanaf de andere kant.

Er zijn drie verschillende paden te wandelen in de tentoonstelling, en elke route moet zowel heen als terug worden gelopen. Wat het Van Abbe daarmee duidelijk maakt: er was niet één ‘jaren negentig’ 

Zaaloverzicht Rewinding Internationalism bij het Van Abbemuseum (2022). Foto: Joep Jacobs

De eerste ruimte die ik instap is een zaal gefocust op filosoof Félix Guattari, specifiek op zijn lezing genaamd De Drie Ecologieën, waarbij het omver willen werpen van de dichotomie tussen ‘mens’ en ‘natuur’ centraal staat. Direct aansluitend is de zaal met de geluidsinstallatie REWIND/REPLAY van susan pui san lok / lok pui san (zie ook het interview in Metropolis M Nummer 5 2022- Neo-Nineties), een installatie samengesteld van niet-gecategoriseerd archiefmateriaal van de Gate Foundation (een organisatie die in 1988 werd opgericht ter bevordering van niet-westerse kunst). De installatie bestaat uit televisieschermen waarop fragmenten van dit archiefmateriaal te zien zijn, met tussen de schermen muziekstandaards met opengeslagen scripts en microfoons. Op de achtergrond is een compilatie van verschillende transcripties van gesprekken en debatten over internationalisering te horen. Het werk lijkt met zijn aan het plafond hangende tapes symbool te staan voor het geheel, de tentoonstelling waarin de vraag naar archivering zo pregnant gesteld wordt: hoe herinneren we ons het verleden? Wat leggen we vast? Wat valt er terug te beluisteren of bekijken?

Via deze zaal kom ik terecht in een zaal waar verschillend archiefmateriaal te zien is met betrekking tot drie aidsactiegroepen in Spanje, Catalonië en Baskenland. Op tafel liggen Spaanstalige artikelen over acties van de ACT UP-beweging uit Barcelona en het boek SIDA ANARCHIVO (het ‘aidsarchief’), waarin activisten, kunstenaars en schrijvers hun verhaal doen over het recht op het eigen lichaam en beterschap ervan.

In dezelfde zaal hangt een foto van een Palestijnse jongen die een steen gooit in reactie op het Oslo-akkoord van 1993, welke afsteekt degen de kleurrijke, rood met groene achtergrond op de muur. Het is een werk van de Spaanse Miguel Benlloch, die ook een groot deel van de andere werken in de ruimte heeft gemaakt, waaronder de performancevideo SIDA DA en de posters Epigrammen tegen de oorlog. In de zaal denk ik na over de connectie tussen Baskenland, Catalonië en Palestina en of het slechts toeval is dat al deze staatloze naties hun plek zo naast elkaar vinden. Houdt de strijd voor een onafhankelijke staat verband met de aidspandemie? Was de ACT UP-beweging in deze gebieden zo alomtegenwoordig omdat het bestaan van de mensen die er wonen sowieso al zo hevig gepolitiseerd was? Omdat de waarde van een mensenleven daar hoe dan ook al ter discussie stond?

De tentoonstelling bestaat gelukkig niet alleen uit archiefwerk. Van een vijftal kunstenaars is er werk te zien dat speciaal voor deze tentoonstelling is gemaakt: naast REWIND/REPLAY van susan pui san lok, is dat bijvoorbeeld het werk van Lubaina Himid en Magda Stawarska. Lubaina Himid maakte schilderijen als een ode aan Zanzibar, welke refereren aan het water uit het land dat ze als baby, samen met haar moeder, moest verruilen voor Engeland. De schilderijen zijn grote, monochroom beschilderde doeken in aarde- en watertinten, waarop geometrische vormen zijn afgebeeld in gelijke kleuren of in het wit. Magda Stawarska maakte een geluidswerk bij deze waterverfschilderijen, bestaande uit verschillende field recordings die de bezoeker inspireren om langer en uitgebreider naar de schilderijen te kijken.

Olu Oguibe, 'Many Thousand Gone', te zien in de tentoonstelling Rewinding Internationalism bij het Van Abbemuseum (2022). Foto: Joep Jacobs

Ook het werk van Betsy Damon is geïnspireerd door water. Damons tekeningen, schilderijen en foto’s van oude performances roepen op tot de bescherming van waterbronnen in China en Tibet. Langs de wanden van de zaal zijn haar houtskooltekeningen van wateroppervlakken en golven tentoongesteld, het midden van de zaal onderbroken door een glazen stellage waarop documentatie van de performances uit 1995 en 1996 te zien is. In deze serie performances, onder de gezamenlijke titel Keepers of the Waters, werden internationale kunstenaars gevraagd om installaties, schilderijen en performances te maken in de gebieden van de waterbronnen.

De zwart-witportretten die Olu Oguibe maakte van Aidsslachtoffers in Zuid-Afrika komen aan als een mokerslag

Didem Pikün, 'Disturbed Earth', te zien in de tentoonstelling Rewinding Internationalism bij het Van Abbemuseum (2022). Foto: Joep Jacobs

Zaaloverzicht Rewinding Internationalism bij het Van Abbemuseum (2022). Foto: Joep Jacobs

Didem Piküns film Disturbed Earth, dat bestaat uit transcripties van vergaderingen tussen de VN, de NAVO en het Witte Huis over de val van Srebrenica tijdens de oorlog in Bosnië in 1995, vindt ook voor het eerst tijdelijke huisvesting in deze tentoonstelling (zie ook de bespreking hier). In dezelfde ruimte hangt een groot aantal portretten, onder de noemer Many Thousand Gone (2000), gemaakt door Olu Oguibe. Op een licht gebogen wand hangen geschilderde zwart-witportretten van aidsslachtoffers in Zuid-Afrika. Het confronterende werk slaat in als een mokerslag.

Voor de tweede maal in de tentoonstelling, wordt de suggestie gewekt dat de curatoren de aidspandemie met COVID-19 proberen te vergelijken. In de tentoonstellingstekst over het werk van Oguibe wordt genoemd hoe in beide pandemieën de bevolking van West-Europa en de Verenigde Staten makkelijker toegang kregen tot medicatie en vaccins dan in de andere delen van de wereld. In het bekijken van zowel dit werk als het eerder beschreven werk over ACT UP, vraag ik me af of de curatoren hebben besloten om twee keer de aidspandemie aan te stippen om duidelijk te maken hoe schrijnend het verschil in de behandeling van beide virussen was: waar door COVID-19 de gehele wereldbevolking werd getroffen, was dat bij aids voornamelijk de LHBTI+-gemeenschap en Zwarte mensen. Wegens COVID-19 ging de hele wereld in lockdown, waar bij de aidspandemie in de jaren negentig veel van de slachtoffers aan hun lot werden overgelaten.

In het nummer Neo-Nineties (No. 5, 2022) van Metropolis M werd het doorwerken van de jaren negentig besproken, maar de manier waarop het Van Abbe dat doet in deze tentoonstelling is heel anders. Het Van Abbe kiest ervoor verhalen te vertellen die destijds hier niet veel aandacht hebben gehad, die bovendien heel politiek van karakter zijn en ontwikkelingen vanuit een meer maatschappelijk perspectief beoordelen. Hoewel bijvoorbeeld de verhalen over migratie, sociaal verzet van vrouwen, ecologische problematiek en de aidscrisis veel betrokkenheid van het publiek vragen om begrepen te worden, komen de geopolitieke spanningen van die jaren goed in beeld. Het geheel biedt als zodanig niet alleen een rijk palet aan zienswijzen op het decennium, maar functioneert ook als een subtiele correctie op de manier waarop het Van Abbe zelf destijds het decennium belichtte. Toentertijd werd er onder directeur Jan Debbaut gekozen voor een heel andere koers dan onder de huidige directeur Charles Esche. In de jaren negentig werden de kunst en het kunstenaarschap op een meer autonome manier belicht; tegenwoordig kiest het museum ervoor de kunst als onderdeel van een omvangrijk sociaal weefsel te presenteren. De geschiedenis van de jaren negentig die in Eindhoven herschreven wordt is daarmee tevens de herschreven geschiedenis van het museum zelf.

Rewinding Internationalism is nog t/m 30 april 2023 te zien in het Van Abbemuseum, Eindhoven

Eli Witteman

is schrijver

Recente artikelen