In Latijns-Amerika kent het anti-monument een rijke traditie.[1] Een bekend voorbeeld is het werk Fragmentos (2018) dat Doris Salcedo maakte in samenwerking met architect Carlos Granada in Bogotá. Het werk neemt de vorm aan van een donkergekleurde galerievloer bestaande uit grote, koude tegels. Salcedo smolt er 37 ton aan pistolen, geweren en raketwerpers voor om, die kort daarvoor door de guerrillabeweging Fuerzas Armadas Revolucionarias de Colombia (FARC) waren ingeleverd bij de Verenigde Naties – zoals afgesproken in het vredesakkoord dat ze in 2016 sloten met de Colombiaanse overheid. De oorlog had 52 jaar geduurd, aan 260.000 mensen het leven gekost en had zeven miljoen mensen van hun territoria verdreven. Toen Salcedo de opdracht kreeg een monument te maken, reageerde ze sceptisch. ‘Een monument is een instrument om dingen te vergeten, om ze onzichtbaar te maken. Bovendien zijn wapens en oorlog geen dingen die gevierd moeten worden.’ Zelf noemde ze Fragmentos dan ook een anti-monument.[2]

‘Cristina Bautista Taquinás, María Ofelia García, Magdalena Cocubana, Luz Aida Conchave Lan’

De onzekerheid en het gevaar, vertelt Bravo Pérez, zijn met het tekenen van het vredesakkoord echter niet verdwenen. In de tentoonstellingstekst lees ik dat Colombia al tien jaar het dodelijkste land ter wereld is voor landverdedigers. Maar, vult Bravo Pérez aan, ook femicide is nog altijd een groeiend probleem, met name onder de inheemse bewoners van het Amazonegebied en de klimaatactivisten die het willen beschermen. De titel van de tentoonstelling, If we remain silent, leende Bravo Pérez van Cristina Bautista Taquinás, de in 2019 vermoorde sociale leider van de Nasa uit Cauca, aan de westkust van Colombia. Een aantal dagen voordat ze om het leven werd gebracht, sprak ze op een demonstratie de woorden: ‘Si nos quedamos callados nos matan. Y si hablamos también. Entonces, hablamos’ – ‘Als we zwijgen, zullen ze ons vermoorden. En als we spreken, hetzelfde. Vandaar dat wij spreken.’ Het anti-monument dat Bravo Pérez voorstelt in de tentoonstelling is een gedenkteken voor Bautista Taquinás en voor vijftien andere inheemse, Afro-Colombiaanse en andere vrouwelijke sociale leiders en landverdedigers die vermoord werden omdat ze hun leefgebied wilde beschermen.

We lopen de trap op naar de bovenverdieping van Casco Art Institute, waar de tentoonstelling te zien is. De vier zalen zijn verduisterd, in drie ervan spinnen ouderwetse filmprojectoren meters celluloïde filmstroken door de zaal. De stroken vormen op de muur in elke ruimte een andere grafiek, die nauwkeurig de statistieken laten zien die door de titel erboven wordt samengevat: Loss of land defenders (de grafiek buigt omhoog om de moordcijfers weer te geven), Loss of biodiversity (omlaag, om de afname te spiegelen) en Loss of rainforest (nog steiler omlaag). De films, die geprojecteerd worden op handgevlochten bomen van goudgeel Toquilla-riet, tonen in alle drie de zalen documentatiemateriaal van een performance die Bravo Pérez ontwikkelde in samenwerking met performance kunstenaar Flavia Pinheiro. In de korte, experimenteel gemonteerde films zijn groepen vrouwen en queer mensen uit de diaspora van Abya Yala te zien, die met stroken textiel in hun armen wiegende bewegingen maken, op de grond gaan liggen en weer opstaan, of de textielstroken omhoog houden naar de camera.

In een vierde ruimte staan schotten gebouwd van rotan, waartussen diezelfde stroken textiel gespannen zijn. ‘Alle materialen zijn afkomstig uit Abya Yala en bewerkt volgens voorouderlijke technieken’, vertelt Bravo Pérez. ‘Er zijn veel coöperatieven van vrouwen die hun man, vader of vriend verloren hebben. Ze werken volgens authentiek traditionele methodes en met natuurlijke materialen. Hun werk is daarmee een voortzetting en belichaming van voorouderlijke tradities, maar het is ook een manier om inkomen te genereren.’ Ik loop door de schotten die op zo’n manier geplaatst zijn dat er een labyrintische vorm ontstaat. Ik lees de namen die in de stroken textiel zijn geborduurd.

‘María Nelly Cuetia Dagua, Ilia Pilcué Yule, Sandra Liliana Peña Chocué, Carmen Ofelia Cumbalaza’

Bravo Pérez vertelt dat de tentoonstelling het resultaat is van een meerjarig onderzoek dat ze samen met curator Joram Kraaijeveld opzette en uitvoerde. Een belangrijk onderdeel hiervan waren mingas: een Kichwa concept voor een bijeenkomst van vrienden, kennissen en buren, waarin samengewerkt wordt richting een gezamenlijk doel. De mingas die Bravo Pérez initieerde waren toegankelijk voor kunstenaars, vrienden, buren en supporters, met name uit de Colombiaanse diaspora, en kunnen grofweg in drie fases worden onderverdeeld.

In de eerste minga werd textiel – volgens voorouderlijke tradities gemaakt door weefcoöperatie Lienzo de la Tierra in Charalá – gekleurd met natuurlijke pigmenten van inheemse Colombiaanse planten. In de tweede en derde minga borduurden de deelnemers de namen van zestien vermoorde sociale leiders in het textiel. In de overige mingas werden deelnemers uitgenodigd om elementen uit belichaamde voorouderlijke herinneringen van Abya Yala te onderzoeken en op basis daarvan collectieve performatieve bewegingen te ontwikkelen. De performance die daaruit voortkwam, voerden ze uit op het plein voor het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag.

Hetzelfde plein was de afgelopen jaren al meermaals het decor voor demonstraties georganiseerd door de Colombiaanse diaspora om de aandacht te vestigen op de toenemende verdwijningen en moorden op inheemse bewoners en landverdedigers. Bravo Pérez: ‘Enkele van de deelnemers aan de performance hebben Colombia daadwerkelijk moeten ontvluchten omdat ze hun leven daar niet zeker waren. Het was daarom belangrijk om de performance bij het ICC te doen, omdat het een van de instituten is die hebben bijgedragen aan het vredesakkoord tussen de Colombiaanse regering en de FARC. Er zijn bijvoorbeeld ook regelmatig demonstraties bij het hoofdkantoor van de EU in Brussel en bij de Verenigde Naties in Geneve. Deze instituten moeten verantwoordelijk gehouden worden voor de investeringen die door Europese bedrijven gedaan worden in mijnbouw, monocultuur en andere vormen van extractie die gemeenschappen en ecologische gebieden verwoesten. Na het vredesakkoord heeft de FARC hun territoria verlaten, waarna in deze gebieden allerlei projecten van internationale bedrijven zijn opgezet, met alle gevolgen van dien. Het is nog altijd niet veilig in Colombia.’

‘Leidy Viviana Trompeta, Oneida Argenis Yatacué, Beatriz Helena Cano Uribe, Carlota Isabel Salinas Pérez’

Sinds een jaar is er in Colombia voor het eerst in de geschiedenis een linkse regering aan de macht, geleid door Gustavo Petro. Deze regering toont zich eindelijk betrokken met het lot van de activisten. Hopelijk leidt het tot verandering: in 2022 alleen al werden 186 landverdedigers en milieuactivisten vermoord, volgens de tentoonstellingstekst is dat bijna de helft – 46% – van het wereldwijde aantal.[3] De moordenaars worden door de Colombiaanse regering niet alleen niet vervolgd, er wordt ook weinig gedaan ter voorkoming van toekomstige moorden en verdwijningen. If we remain silent zendt een subtiel maar krachtig signaal aan de internationale gemeenschap om zich uit te spreken tegen daders en grote internationale mijnbouwbedrijven die de inheemse bewoners uit hun leefgebied verdrijven.

Doris Salcedo noemde haar kunstwerk Fragmentos – fragmenten – omdat de vrede in Colombia nog verre van compleet is. In een interview over het werk, zegt ze: ‘Ik vind het belangrijk om de realiteit onder ogen te zien, en de realiteit hier is pijnlijk en moeilijk. In Colombia leren we niet te vertrouwen, niet teveel te hopen. En toch getuigt elk afzonderlijk gemaakte kunstwerk weer dat er hoop is.’[4]