metropolis m

Het zijn prikkelende gedachten, maar de tekst roept ook vragen bij me op: in hoeverre kunnen we de tijd waarin Af Klint werkte, transporteren naar het nu?

Kunnen zulke verschillende contexten met elkaar vergeleken worden of zelfs over elkaar heen gelegd worden? En met welk doel? Deze vragen zijn nog relevanter in het licht van het biografische detail dat Af Klint haar nabestaanden verzocht haar werk pas twintig jaar na haar dood met de wereld te delen. Ons ‘nu’ is niet het ‘nu’ waarin Af Klint leefde en het is misschien ook niet het ‘nu’ dat Af Klint voorzag. Ik lees in Burgerings tekst dat er nu, net als in Af Klints tijd, een opleving van toewijding aan het spirituele, een nadruk op de natuur en zorgen over de toekomst spelen. Maar kunnen we die trends zo makkelijk over elkaar heen leggen?

Of we kunst in haar context moeten waarderen, is een vraag die me vaker bezighoudt, maar ik ben ook benieuwd naar wat er gebeurt wanneer context juist volledig wordt losgelaten. Is er ook een middenweg? Voor mijn bezoek aan Cycle, Portal, Path hoop ik eigenlijk op dat laatste, vooral omdat ik benieuwd ben geworden naar wat Af Klint de hedendaagse kunst te bieden heeft.

Aan de tentoonstelling bij Nest ligt een bijzondere scenografie ten grondslag, van de hand van Remco Osório Lobato. Langs prachtige afbuigende wanden op pootjes kan er door de ruimte gedwaald worden van werk naar werk, zonder specifieke route of plan, eerder cyclisch. De muren veranderen subtiel van kleur, hard wit voor Ulla Wiggen, blauwer wit voor Katja Novitskova en roze voor Johanna Unzueta. De ronde pilaren van het pand waar Nest in huist gaan naadloos op in deze scenografie, waardoor plattegrond en ruimte samenvallen. Er zijn meer plattegronden in de tentoonstelling, de vloertekening voor het werk van Jennifer Tee bijvoorbeeld, of het werk van Katja Novitskova. Ik kijk naar wat een kaart van de wereld lijkt, maar ook de binnenkant van een hersenpan kan zijn. In dit drieluik van Novitskova vormen kolkende gedachten samen een eigen planeet. Het blijken verbeeldingen te zijn van nieuwe biotechnologische mogelijkheden.

Wat me meteen opvalt, is dat dit geen tentoonstelling is met ‘Hilma af Klint-achtige’ werken – absoluut niet zelfs

Wat me meteen opvalt, is dat dit geen tentoonstelling is met ‘Hilma af Klint-achtige’ werken – absoluut niet zelfs. Stuk voor stuk verstaan de kunstenaars de magie van transcendentie. Allemaal hebben ze hun eigen fascinaties en onderzoeksrichtingen. Deze eigenheid resoneert in zekere zin met het werk van Af Klint, maar elk werk getuigt ook op eigenzinnige manier van een hedendaags bewustzijn. Of zoals Burgering het schrijft: ‘De kunstenaars in deze tentoonstelling belichamen wat Hilma af Klint zelf uitdroeg: het lef om het onzichtbare zichtbaar te maken, om vorm te geven aan een wereld in beweging en om niet terug te deinzen voor het maken van kunst voor andere werelden en tijden.’ Wat Burgering precies bedoelt met kunst maken voor andere werelden en tijden, komt in de tentoonstelling verder nauwelijks aan de orde. Ik zou eerder zeggen dat de kunstenaars elk werken maken dat ingebed is in een eigen discours ten opzichte van hedendaagse ontwikkelingen.

Hilma af Klints werken lenen zich bijzonder goed als inspiratiebron voor het reflecteren op het heden. Zo merkt Burgering op: ‘Wellicht is het juist de lineaire opvatting van tijd die een analyse van haar werk binnen een hedendaagse context in de weg staat, en past de herwaardering voor haar werk perfect binnen haar eigen cyclische benadering van tijd.’ Hoewel veel van de werken in de tentoonstelling over cycli of cyclische beweging gaan, en via de muurteksten allemaal gekoppeld worden aan iets anders uit het werk van Af Klint, gaat de tentoonstelling vooral over tijd en hoe hedendaagse kunstenaars zich verhouden tot de huidige tijd.

Dat is eigenlijk geen wezenlijk andere insteek dan die van de tentoonstelling in het Kunstmuseum, waar Nest dan ook mee samenwerkte. Het Kunstmuseum legt de nadruk op de tijd waarin Mondriaan en Af Klint leefden, zo lees ik in de bijbehorende catalogus. In een essay uit deze catalogus, getiteld Op zoek naar nieuwe verwantschappen, schrijft Frances Morris dat deze periode ‘een tijdperk [was] waarin twee tegengestelde tijdsbegrippen naast elkaar bestonden: de traag evoluerende tijd van de darwinistische evolutie en de snel avancerende tijd van de westerse moderniteit’. Het begint me langzaam te dagen dat beide tentoonstellingen eerder pogen inspiratiebronnen te vormen voor het heden dan dat ze ons iets willen leren over de tijd van Af Klint ten opzichte van het nu.

Zo blijf ik hangen bij de werken van Jochem Mestriner die in christelijke mythologie en wetenschappelijke theorieën dook. Hij verbeeldt bijvoorbeeld het concept van ‘spontane generatie’, dat lang gebruikt werd om ziektes mee te verklaren, en verbindt dit aan de woekerende interesse in mycelia en ondergrondse schimmels. Ik zie heerlijk geschilderde doeken met daarop schimmelstructuren die nietsvermoedend lijken. Onder hun oppervlakte bevindt zich een weefsel van mythologie en ziekte. Het is een onderzoek dat fascinerend blijft, zeker met de pandemie nog vers in de collectieve herinnering, en zich zo verhoudt tot zowel heden, verleden als toekomst.

Wat deze expositie bij Nest bijzonder goed doet, is het kijken en interpreteren overlaten aan de kijker. Het wordt nergens opdringerig of belerend

Het werk van Jennifer Tee mag natuurlijk niet ontbreken in deze expositie, omdat het haast letterlijk naar Af Klint verwijst. Tee maakte prachtige keramieken vertalingen van de tekeningen van Af Klint waarin ze de geboorte van de fysieke wereld schetst. Maar los van Af Klints gedachtegoed brengt Tee ook een geheel eigen onderzoek over met haar werk, waarbij ze reflecties op verschillende filosofieën en geloofstradities laat samensmelten. Door abstractie daarvoor in te zetten, toont Tee hoe Westerse spiritualiteit bestaat binnen een bredere traditie van verschillende rituelen en levenswijzen. Op die manier biedt ze ons een nieuw perspectief op waar wij nu staan ten opzichte van Af Klint zo’n honderd jaar geleden.

Door de zaal klinkt voortdurend een serene soundtrack, die de begeleiding blijkt van een videowerk van Molly Palmer. Palmers film is onderdeel van een aparte kamer waar de muren geschilderd zijn met een patroon dat doet denken aan een systeem van bloedvaten. Ook hangen er twee kleine textielwerken met daarop eenzelfde patroon geborduurd. In de video zien we hoe een groep performers telkens opnieuw de handen en armen aan elkaar verbindt, zoals de vertakkingen in een zenuwstelsel. Palmer bevraagt de perceptie van de binnen- en buitenwereld om te verkennen, zo legt de zaaltekst uit, ‘wat het betekent om mens te zijn’ in het hier en nu.

Wat deze expositie bij Nest bijzonder goed doet, is het kijken en interpreteren overlaten aan de kijker. Het wordt nergens opdringerig of belerend. Met de geselecteerde kunstenaars belichten de curatoren kundig en op creatieve wijze parallellen tussen de kenmerkende aspecten van Af Klints werk en de hedendaagse context. De grote zorgen die Af Klint zich maakte over haar natuurlijke omgeving worden bijvoorbeeld afgezet tegen de hedendaagse klimaatcrisis, het daarmee gepaarde protest en het activisme, zoals dat naar voren komt in het werk van Emma Talbot. Of de bezorgdheid over de opkomst van nieuwe technologieën in Af Klints tijd, zoals röntgenstraling en fotografie, die hier tegenover hedendaagse reflecties op kunstmatige intelligentie worden geplaatst, zoals te zien in het werk van Katja Novitskova.

Het blijkt moeilijk om een eenduidig antwoord te geven op de vraag of je kunst alleen in de context van haar eigen tijd moet bekijken, omdat de werken in Cycle, Portal, Path allemaal vrij hedendaags zijn. De tentoonstelling is een eerbetoon aan Af Klint zonder haar uitgangspunten uit hun verband te trekken. Juist de fascinatie die ze had voor de wereld om haar heen en die nog altijd tot de verbeelding spreekt, is de rode draad in de tentoonstelling. Cycle, Portal, Path is een geheel geworden waarin je kunt dwalen door de mysteries van de werelden die door de kunstenaars verbeeld worden: je kunt de diepte in met het Taoïsme, het mycelium, technologische vernieuwingen, zenuwstelsels en ziektes. Het geheel is fris en elegant, en nodigt uit tot luchtige reflecties op anders ongrijpbare concepten als ‘heden’, ‘verleden’ en ‘tijd’.