metropolis m

Tentoonstellingsmakers die een expo pontificaal vernoemen naar een materiaal dat op het punt staat te verdwijnen, lopen het onvermijdelijke risico een nostalgische en plechtige toon op te roepen. Celluloid in EYE is echter geen zwanenzang voor een stervend medium, maar eerder een onwrikbare bevestiging dat de dynamische beelddrager de digitale storm met gemak kan trotseren.

Celluloid geldt als een verzamelnaam voor al die analoge beelddragers die de harten van cinefielen nog steeds sneller doen kloppen. De laatste jaren zijn bioscopen wegens de kosten en het gemak massaal overgegaan op digitale projecties. Wie deze ontwikkeling ziet als een bedreiging moet niet vergeten dat het relatief jonge celluloid ook een geschiedenis kent van opeenvolgende technische innovaties die bepaalde formaten snel overtollig maakten. Zo werd het uiterst ontvlambare nitraatfilm in de eerste helft van de twintigste eeuw tot grote opluchting van veel operateurs vervangen door film op basis van celluloseacetaat.

Ondanks de turbulente achtergrond van verandering die het medium kenmerkt, is Celluloid geen expo die terugkijkt. Het is eerder een spannende exploratie van het potentieel van het materiaal dat nog steeds geliefd is bij kunstenaars wegens een eigenheid die sterk contrasteert met de alomtegenwoordigheid van het digitale.

Analoog betekent natuurlijk ook iets tastbaars en mechanisch. Dat heerlijke geluid van een spoel film die door de projector rolt. De meticuleus bewegende delen van een complexe machine. En het felle licht dat de illusie van beweging op het scherm tot leven wekt. Het zijn de secundaire, maar minstens zo belangrijke elementen van het medium die bij het kunstenaarsduo Sandra Gibson en Luis Recoder centraal staan. Hun werk Light Spill opent de expo met een hoopje krullige 16mm filmrollen en een draaiende projector die niets concreets vertoond. In een andere ruimte worden kleurvlakken met de titel Available light geprojecteerd die de subtiele gradaties van het filmmateriaal tonen. Een soort colourfieldpaintings die constant in beweging zijn. De link die het duo legt naar de abstract expressionisten gaat ook dieper. Hun werk valt in de lijn van wat de modernistische criticus Clement Greenberg zag als de taak van de kunstenaar om de specifieke kwaliteiten en eigenschappen van een medium te onderzoeken.

Van Tacita Dean is op de expo een speelsere kant van haar oeuvre te zien. Celluloid heeft altijd een intrinsieke rol in haar filminstallaties gespeeld. Het is voor haar een kwetsbare en gevoelige drager waarmee zij films maakt over verval en de onomkeerbaarheid van de tijd. Dat zie je terug in het ontroerende filmportret Michael Hamburger, maar ook in het spookachtige Teignmouth Electron. FILM dat op Celluloid is tentoongesteld, voelt lichtvoetiger en mist op het eerste gezicht de zwaarmoedige diepgang van haar eerdere werken. De imposante filminstallatie bestaat uit een projectie op een staand rechthoekig scherm. De beelden spelen met onze ideeën over film en celluloid en zijn mooi gekaderd door de tandgaten van een filmrol. Binnen die kaders die ook een frame zijn, laat Dean weer bewegende beelden zien die op hun beurt bestaan uit frames. De installatie heeft ook iets architectonisch als een façade van een gebouw dat is uitgelijnd door tandgaten. Dean versterkt dit gevoel van ruimte en diepte door details van voorgevels, trappen of vensters te projecteren. Het is een spel tussen kaders, beweging en stilstand die de werking van film als een opeenvolging van losse beelden nabootst en deconstrueert.

De werken van João Maria Gusmão en Pedro Paiva zijn het meest uitgebreid vertegenwoordigd op de expositie. Een twintigtal projecties zijn verscholen in een donkere labyrintachtige ruimte. De films zijn schimmig, magisch en ceremonieel. Hypnotiserend is een korte film waar in een donkere ruimte een oud standbeeld van een heilige die zijn hoofd onder zijn arm draagt te zien is. Op de voorgrond staat een grote kruik waaruit een straal water stroomt en waar het licht onwerkelijk op weerkaatst. De films van Gusmão en Paiva lijken het schemergebied tussen tastbare werkelijkheid en bovennatuurlijke fenomenen vast te leggen. Die nevelige sfeer wordt bekrachtigd door het veelvuldige gebruik van vertraagde en versnelde beelden die het normale verloop van tijd verstoren. De waas van celluloid is verleidelijk, maar ook ongrijpbaar als een wazige droom die steeds weer herhaald wordt.

Tot slot is er nog de monumentale film Bending to Earth van Rosa Barba. Haar werk bevindt zich op het snijvlak tussen land art en experimentele film. Beelden die vanuit de lucht zijn geschoten confronteren je met overweldigend natuurschoon: droge uitgestrekte woestijnen en rotsige ravijnen. Maar dan verschijnen opeens grote door mensen gemaakte bouwwerken die zijn genesteld in deze onherbergzame plekken. Ze roepen ontzag op door hun inbreuk op de natuur en hun brutale immensiteit. Een geluidsband met ambient muziek en flarden van woorden begeleidt de beelden. Af en toe vang je iets op over de geheimzinnige en complexe bedoelingen achter de constructies. Het zijn kolossale opslagplaatsen voor afval die ontelbare eeuwen mee moeten gaan om hun toxische lading te herbergen. Barba begeeft zich zo in het domein van het sublieme waar wij perplex staan tegenover het onmeetbare en onvoorstelbare. Een effect dat wordt benadrukt door haar keuze van 35mm film. Een groots formaat dat past bij haar bijna buitenaardse landschappen, die tegelijk dreigend zijn, inspelend op de ecologische Apocalyps die de mensheid over zich roept.